Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
235
tazyiqi juda kuchli edi. Wzbekistonning mustaqillikka erishishi bilan 
mustamlaka bavri tarixini xolislik va odilona tarzda ёritish imkoni yaratildi.     
 
19.2. Mah’alliy manbalar. 
 Bu davrda «Afzal at-tavorix», «Tarixiy Umarxon», «Risolai askariya», 
Hakimxon Turani «Mumtaxab ut-tavorix», Mulla Niёz Muh’ammadning 
«Tarixiy Shoxruxiy», Avaz Muh’ammad attorning «Tarixiy jaxonnamoiy», 
Muh’ammad Solixning «Tarixiy jadidayi Toshkand», Mullo Yunusjon 
Munshiyning «Amiriy Lashkar Alimkul tarixi» kabi asarlar Qwqon xonligida, 
«Tuxfat ul-xoniy», «Tarixiy amir Xaydar», «Fatxnomai sultoni», «Mang’itlar 
xonadoni tarixi», «Wzbek podshoxliklari zikri», Mirzo Abdullazim somining 
«Tarixi Salitin mang’itiya», «Tarixiy Salotini mang’itia uzbakiia va 
ashtarxonia», «Shajarai xusravi Komkor» nomli asarlar Buxoro amirligida, 
Munisning «Firdavs ul-iqbol», Muh’ammad Rizo Ogah’iyning «Riёz ud-davlat», 
«Zubdat ut-tavorix», «Jomi al-voqioti sultoniy», «Gulshan ud-davla», 
Baёniyning «Shajarayi Xorazmshoxiy», «Xorazm tarixi», «İqboliy Feruziy» 
tarixiy asarlar Xorazmda yaratildi. Xorazmda yaratilgan tarixiy asarlar wzbek 
tilida yaratilganligi bilan diqqatga sazovor. Bundan tashqari Xorazmlik olim va 
tarjimonlar kwplab tarixiy asarlarni wzbek tiliga tarjima qilganlar. Umaman 
mustamlakachilik arafasida va bu davrda kwplab maxalliy tarixchilar bwlib 
wtgan siёsiy voqealarga wz munosabatlarini bildirganlar. Bugungi kunda ushbu 
manbalardagi qimmatli malumotlarni boshqa manbalar bilan qiёsiy wrganish 
asosida tarixni xolis va odilona ёritish mumkin.  
 
 
 
19.3. Rossiya manbalari 
Mustamlakachilik davriga oid Rossiya manbalari deganda birinchi galda 
Chor Rossiyaning rasmiy idoralari, tashqi ishlar vazirligi rus amaldorlarining 
xotiralari h’amda rus tarixchilarning asarlarini tushunamiz.  
Chor Rossiyaning ramiy idoralarining Turkistonni zabt etilishi va 
mustamlakaga aylantirilishiga oid kwplab qimmatli malumotlar mavjud. Ammo 
ular yaxlit h’olda chop etilmagan. Bu manbalarda Wzbekiston yangi tarixining 
birinchi jildi «Turkiston Chor Rossiyasi mustamlachiligi davrida» (Tashkent 
2000 g.) malum darajada foydalanilgan. Lekin ularni katta tarixiy ilmiy 
ah’amiyatga egaligini nazarda tutgan h’olda chop etilishini maqsadga 
muvofiqdir.  
 
19.4. Rasmiy h’ujjatlar va ushbu davr twg’risidagi adabiёtlar.  
Turkiston wlkasining rus mustamlakachiligi va shwro h’ukmronligi 
davrida kechgan mazlumona h’aёti tarixiy-ilmiy adabiёtlarda, qay nuqtai-
nazardan bwlmasin, h’arh’olda, nisbatan twlaroq ifoda etilgan, deyish mumkin. 
Bu adabiёtlarni mazmun va moh’iyat etibori bilan twrt davrga ajratish twg’ri 
bwladi. Birinchi davr asosan 1917 yilgacha ёzilgan tadqiqotlarni, ikkinchi davr 
20—50-yillarda, uchiinchi davr esa 50-yildan to 80-yillar birinchi yarmiga qadar 

---

 
236
yaratilgan asarlarni qamrab oladi. Twrtinchi davr oid adabiёtlar tarixshunoslikda 
«qayta qurish» deb nom olgan 80-yillarning ikkinchi yarmidan to Wzbekiston 
Respublikasining mustaqillikka erishganiga qadar va mustaqillik yillarida 
vujudga kelgan asarlar majmuidan iboratdir.  
 
19.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.  
1.  Masalskiy V.M. Xlopkovodstvo, oroshenie gosudarstvennıx zemel i chastnaya 
predpriimchivost. SPb, 1908; Turkestanskiy kray. SPb, 1913.  
2.  Krivoshein A.V. Zapiska glavnoupravlyayushego zemledileim i 
zemleustroystvom o poezdke v Turkestan. SPb, 1912, 111-bet.  
3.  Safarov G.İ. Kolonialnaya revolyutsiya (opıt Turkestana). M., 1921.  
4.  Galuzo P.G. Turkestan – koloniya. Ocherk istoriya Turkestana ot zavoevaniya 
russkimi do revolyutsii 1917 goda. M., 1929.  
 
19.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 
1. 
Bu davrga oid qanday tarixiy manbalarni bilasiz?  
2. 
Baёniy asarlarida ruslarning bosqini qanday tasvirlangan?  
3. 
Rus tarixchilari Turkiston wlkasini zabt etilishini qanday 
ёritganlar?  
4. 
Turkistonning tarixi zamonaviy adabiёtlarda qanday ёritilgan?   
 
 
20-mavzu. Wzbekiston Sovet davridagi manbalar. 
 
Darsning mazmuni: Wzbekistonning shwrolar xukmronlik qilgan (1917-
1991) davriga oid manbalar, umumiy xususiyatlari baёn etiladi.  
 
Reja: 
20.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar.  
20.2. Rasmiy manbalar.  
20.3. Davr tarixi tadqiqotlarda.  
20.4. Shwro davri tarixiy xorijiy olimlar asarlarida.  
20.5. Shwro davri tarixi zamonaviy tadqiqotlarda.  
20.6. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.  
20.7. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 
  
Asosiy tushunchalar: Sovet, shwro,  bolshevik, kompartiya, sezd, 
deh’qon, ishchi, pioner, komsomol, partiya, lenin, stalin.    
 
20.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar 
Yaqin wtmishimizning sobiq sovet h’okimiyati h’ukmronlik qilgan davri 
(1917-1991 yillar) mamlakatimiz tarixida wziga xos wrin egallaydi. Bu davr, 
garchi tarixan qisqa bwlsa-da, lekin wzining murakkabligi va ziddiyatliligi bilan 
ajralib turadi. 1917 yil oktyabrida bolsheviklar zwrlik bilan amalga oshirilgan 
twntarish sobiq İttifoq xalqlari, shu jumladan, Wzbekiston xalwlari tarixida 

---

 
237
salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik sah’ifasini boshlab berdi. 
Natijada chor mustamlakachilik imperiyasi wrnini «qizil imperiya» egalladi. 
Yangi mustamlakachilik zulmi ostida yashagan wlka xalqlari bolsheviklar 
«sotsialistik tajribasi»ning barcha mashum mushkulotlarini boshdan kechirdilar. 
Eng achinarlisi shundaki, respublikadagi ijtimoiy-siёsiy tarixiy jaraёnning wta 
murakkab va ziddiyatli kechishi kwplab qurbonlar berilishiga, madaniy va 
manaviy ywqotishlarga olib keldi.  
Oktyabr twntarishidan keyin Wzbekistonning Turkiston h’ududida bwlgan 
anchagina qismi Turkiston Avtonom Respublikasi sifatida RSFSR tarkibiga 
qwshib olindi. 1924 yilda zwraki wtkazilgan milliy-h’ududiy chegaralanish 
natijasida Wzbekiston SSR tashkil topib, SSR İttifoqi tarkibiga kiritildi. SSR 
İttifoqi wz moh’iyatiga kwra unitar (qwshma) davlat edi. Oqibatda Wzbekiston 
twla-twkis Moskvaga qaram bwlib qoldi. Wzbekiston SSR faqat nimgagina 
mustaql edi. Respublikaning rah’bar organlari Kompartiya Markaziy Qwmitasi 
(MQ) va İttifoq h’ukumati tomonidan tayinlanar, binobarin, ularga bwysunardi. 
Ular respublika va uning xalqlari manfaatlari emas, balki Markaz (Moskva; 
umuman Sovet Rossiyasi.-Tah’ririyat) manfaatlari ywlida siёsat yurgizishga 
majbur edilar. Wzbekiston xalqlarining suveren h’uquqlari asosida ularning tub 
manfaatlarini h’imoya qilishga qaratilgan ularning tub manfaatlarini h’imoya 
qilishga qaratilgan vatanparvarlik kayfiyatidagi milliy rah’barlarning 
chiqishlarini mustabid tuzum g’oyat qatiyatlik bilan barh’am toptirardi.  
Mustabid tuzum Wzbekistonni Markaz tarkibidagi mustamlaka sifatida wz 
iskanjasida doimiy saqlab qolish va uni metropoliyaning xom ashё bazasi va 
mah’sulot bozori sifatidagi h’olatini yanada mustah’kamlashga intildi. Bunday 
siёsat oqibatida respublikaning iqtisodiy rivojlanishi bir tomonlama kechdi, 
uning qishloq xwjaligi tobora kwproq paxtachilik ywnalishiga ega bwlib bordi, 
shu alfozda paxta yakkah’okimligi qaror topdi. Wzbekiston sanoati asosan 
qishloq xwjaligi extiёjlariga xizmat qilishga ywnaltirilgan edi. Sanoatda qishloq 
xwjaligi mah’sulotlariga dastlabki tarzda ishlov beradigan tarmoqlar asosiy 
wrinni egallardi. Respublika xom ashёsining pirovard mah’suloti İttifoq sanoat 
markazlarida ishlab chiqarilar, binobarin, foydaning asosiy qismi h’am wsha 
erda qolardi.  
Markazning Wzbekitondagi mustamlakachilik siёsati respublikaning 
madaniy rivojida h’am wzining yaqqol ifodasini topdi. Garchi bu soh’ada 
birmuncha ijobiy siljishlarga erishilgan bwlsa-da, wlka xalqlarining manaviy 
h’aёti twla-twkis wz davrining h’ukmron mafkurasi va siёsati tasiriga olindi, 
baynalmilallik niqobi ostida respublikani ruslashtirishga intilish rwy berdi. 
Wzbek xalqining milliy madaniy qadriyatlari oёqosti qilindi, Wzbek tili ikkinchi 
darajali tilga, rus tili esa davlat va asosiy muomala tiliga aylantirildi.  
Darvoqe, Markazning bunday mafkura siёsati tufayli xalqimiz h’aёtining 
barcha soh’alariga putur etkazilganligini takidlash barobarida respublika tarixiy 
wtmishining sovet davrida h’am bir qator ijobiy ishlar qilinganligini aytib 
wtmaslik noxolislik bwlur edi. Zero, wsha yillarda xalqimizning fidokorona 
meh’nati bilan kwplab zavod va fabrikalar qurildi, millionlab gektar yangi erlar 
wzlashtirildi, katta-katta kanallar qazildi, qishloq xwjaligining moddiy-texnika 

---