Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
30
Saklar, massagetlar, toh’arlar va qadimgi Qanh’a xalqi, ularning ijtimoiy-
iqtisodiy h’aёti h’aqidagi qimmatli malumotlarni h’indlarning epik dostoni 
“Mah’abh’arata”da h’am uchratamiz.  
“Mah’abh’arata”(“Bh’arata avlodlari jangnomasi”) sanskrit tilida ёzilgan 
bwlib, 100 ming baytni wz ichiga olgan 18 uitobdan iborat. Afsonaviy shoh’ 
Bh’arataning ikki toifa avlodlari kavravlar va nandavlarning wzaro adovatlari va 
urushlari baёn etiladi. U miloddan avvalgi X-U111 asrlarda yaratilgan. 
Asarda masalan, uzoq Hindistonga, fikrimizcha savdo-sotiq ishlari bilan 
borgan saklar, toh’arlar va qanh’alar h’aqida mana bu muh’im malumot keltirilgan: 
“Uning (podshoh’ Yudh’ishtraning) eshigi oldida boshqa xalqlar bilan birga saklar, 
toh’arlar va qanh’aliklar h’am navbat kutib turardilar. Paxmoq soqol, peshonalari 
shoh’lar bilan bezatilgan, qwllarida turli-tuman sovg’alar, jun, rangu, ipak va patta 
(oq qayinning bir turi) daraxti tolasidan, shuningdek, kamёb matolardan, paxtadan 
twqilgan gazlamalar, mayin, nafis terilar, uzun va wtkir qilichlar, shamshirlar, 
temir nayzalar, h’ar xil boltalar, ichimliklar, xushbwy narsaoar, turli-tuman 
qimmatbah’o toshlar”
14
. 
 
1.3. 
Qadimgi Yunon va Rim manbalari 
Wzbekistonning qadimgi va antik davrdagi tarixini wrganishda qadimgi 
Yunoniston va Rim tarixchilari h’amda geograf olimlarining asarlari muh’im 
manba bwlib xizmat qiladi. Quyida ulardan ayrimlari h’aqida malumotlarni 
keltiramiz. 
 
4.3.1. XERADOT 
Xeradot (miloddan avvalgi 490-480 yillar wrtasi – 425 y.) – yirik qomusiy 
olim, tarix fanining “ota”si, asli Kichik   Osiёning Galikarnas shah’ridan, 455-447 
yillari Evropa, Osiё va Misr bwylab saёh’at qilgan. 
Xeradot Ellada va Sharq mamlakatlari (Liviya, Misr, Assuriya, Vavilon, 
Elon va Skifiya)ning qadim zamonlardan to miloddan avvalgi 479 yilgacha bwlgan 
ijtimoiy-siёsiy h’aёtidan h’ikoya qiluvchi 9 uitobdan iborat  “Tarix” nomli asari 
bilan shuh’rat topgan. Bu asar umumiy tarix ywnalishida ёzilgan birinchi kitob 
h’isoblanadi. Shu tufayli h’am Xeradot, Tsitseronnning (miloddan avvalgi 106-43 
yy.) swzlari bilan aytganda, tarix fanining “ota”si h’isoblanadi. 
Xeradot garchi wzi baёn etaёtgan voqealar ustida chuqur muloh’aza 
yuritmasa h’am, ularni twg’ri baёn etishi, wzga xalqlar va mamlakatlar tarixiga 
h’urmat nuqtai nazaridan qarashi bilan bazi tarixchilardan ajralib turadi. 
Xeradotning asarida Wzbekistonning qadimiy xalqlari bwlmish agrippiylar, 
issedondar, massagetlar, daylar va saklar h’aqida, ularning turmushi, urf-odatlari 
h’amda qwshni mamlakatlar bilan aloqalari h’aqida qimmatli malumotlarni 
uchratamiz. 
“Tarix”ning Shteyn tarafidan tayёrlangan tanqidiy matni 1869-1871 yillarda 
chop etilgan. Asar ingliz (Roulinson, London, 1856-1860 yy.) h’amda rus (F.G. 
Mishchenko, Moskva, 1858-1860 yy.) tillariga tarjima qilingan. 1982 yilda 
                                                 
14
 Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари.-Т.: “Ўқитувчи”, 2001, 33-34 бетлар.
 

---

 
31
asarning mamlakatimiz tarixiga oid qismlari zarur izoh’lar bilan A.İ.Davatur, 
D.P.Kallistov h’amda İ.A.Shishova  tomonidan yangidan nashr etilgan. 
 
4.3.2. DİODOR 
Diodor (miloddan avvalgi 90-21-yillar) yirik tarixchi olim, asli Sitsiliyaga 
qarashli Argiriya shah’ridan. U  “Tarixiy kutubxona” nomli 40 kitobdan iborat asar 
ёzib qoldirgan. Umumiy tarix ywnalishida ёzilgan bu asar asosan Yunoniston va 
Rimning qadim zamonlaridan to milodning 1 asr wrtalarigacha bwlgan tarixini wz 
ichiga oladi. Unda Sharq xalqlari, shuningdek, Wzbekistonning   qadimiy xalqlari 
skiflar, saklar, massagetlar, baqtriyaliklar, yurtimizning Eron bilan bwlgan 
munosabatlari h’aqida qimmatli malumotlar bor.   
Diodorning mazkur asari kwp jih’atlari bilan kwchirma-kompilyatsiya 
h’isoblanadi. Muallif Efor, Polibiy asarlaridan keng foydalangan. Bundan tashqari, 
kwp h’ollarda baёn etilaёtgan voqealar uzviy bog’lanmay qolgan. Shunga 
qaramay, bu asar dalillarga boy va katta ilmiy ah’amiyatga egadir. 
Diodorning asari twla h’olda bizning zamonamizgacha etib kelmagan. 
Uning faqat 15 kitobi - qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va afsonalari h’aqida 
h’ikoya qiluvchi 1-5- kitoblari, Yunoniston h’amda Rimning Yunon-Eron 
urushlari(miloddan avvalgi 500-449 yy.)da to miloddan avvalgi 301 yilshacha 
bwlgan tarixini wz ichiga olgan 11-20- kitoblarigina saqlangan, xalos. 
Bu asar 1774-1775 yillari İ.Alekseev tomonidan olti qismda va 1874-1875 
yillari F.G. Mishchenko tarafidan ikki qism qilib nashr etilgan.  
 
4.3.3. POMPEY TROG 
Pompey Trog( milodgacha 1-milodning 1 asrlari wrtasida yashab wtgan) – 
“Filipp tarixi” asari bilan mashh’ur bwlgan Rim tarixchisi. 44 kitobdan iborat bu 
asar afsonaviy Assuariya podshoh’lari zamonidan to Rim imperatori Avgust 
(miloddin avvalgi 63 – milodning 14-yili) davrigacha bunёda bwlib wtgan 
voqealarni baёn qiladi, lekin asosiy etibor Yunonistonning makedoniyalik   Filipp 
11 (miloddan avvalgi 359-336-yy.) va İskandar Zulqarnayn davridagi ijtimoiy-
siёsiy tarixini baёn etishga qaratilgan. 
Mazkur asarning qimmati shundaki, u bir talay nomalum kitoblarga suyanib 
ёzilgan, Rim, Yunoniston kabi yirik davlatlarning paydo bwlishi va tarixini keng 
ёritib bergan. Muh’imi shundaki, muallif bunday davlatlarning oxir-oqibatda 
inqirozga uchrashini aytadi. Pompey Trog tarixni h’arakatga keltiruvchi kuch urf-
odat va taqlir deb h’isoblagan. 
“Filipp tarixi”da skiflar, Baqtriya, İskandar Zulqarnayn davrida Baqtriya va 
Swg’dda qurilgan shah’ar va katta imoratlar, İskandar Zulqarnayn vafotidan keyin 
yuz bergan voqealar, parfiyaliklarning kelib chiqishi, ularning urf-odatlari, Parfiya 
podsholigini tashkil topishi, Baqtriya, Parfiya va Midiyaning wzaro 
munosabatlariga oid muh’im malumotlar mavjud. 
Pompey Trogning bu asari Yustin (11-111 asr) tarafidan qisqartirilib qayta 
ishlangan shaklda bizning zamonimizgacha etib kelgan va Ruxl tomonidan 1935 
yili chop qilingan. Uning ruscha tarjimasi A.A.Dekonskiy va M.M.Rijskiy 

---