26
Qang’
davlati tarkibiga Buxoro, Shah’risabz, Kattaqwrg’on, Toshkent
viloyati va Xorazmning shimoliy qismi kirgan. Davlat tepasida jabg’u (xitoy
manbalarida chaovu) turgan.
Miloddin avvalgi 11-1 asrlarda Farg’onada h’am mustaqil davlat bwlgan.
Xitoy manbalarida keltirilgan malumotlarga
qaraganda, Farg’onada
h’unarmandchilik, ayniqsa deh’qonchilik rivoj topgan qadimiy mamlakat bwlib,
uning 70ga yaqin katta-kichik shah’arlari Kuba-Quva, Gaushan-Wzgan, Ershi –
Marh’amat, Gwy-Shan –Koson va boshqalar bwlgan. Mah’alliy xalq deh’qonchilik
va bog’dorchilik bilan shug’ullangan, arpa, bug’doy, sholi, beda, uzum, anor, poliz
ekinlari va boshqalarni etishtirgan.
104-101 yillar orasida Xitoy qwshinlari Farg’onaga ikki marta bostirib
kirdilar. Birinchi yurish 104 yili xitoy qwshinlarining tor-mor keltirilishi bilan
tugadi. İkkinchi marta 101 yili 60 000 kishilik xitoy qwshini Farg’onaning yirik
shah’arlaridan Ershini (h’ozirgi Andijon viloyatiga qarashli Marh’amat qishlog’i
wrnida bwlgan) qamal qildilar. Lekin shah’arni
ola olmadilar, sulh’ tuzib va ozgina
wlpon 3000 bosh ot olib qaytib ketishga majbur bwldilar.
4.2. Qadimgi Eron va h’ind manbalari
4.2.1. Qadimgi Eron manbalari
4.2.1.1.Tosh va sopolga wyib ёzilgan katibalar (mixiy ёzuvlar)
Bunday ёzuvlar Ah’amoniylarning qadimgi poytaxti Persopol, shuningdek
Suza va Ekbatana (h’ozirgi Hamadon) shah’arlari va uning atrofida topilgan.
Masalan, pishiq sopol taxtachaga wyib ёzilgan bir katibada Doro 1 (miloddan
avvalgi 522-486 yy.) h’ukmronligining dastlabki yillarida (miloddan avvalgi 494-
490 yillar orasida) Suzada bunёd etilgan saroyning qurilish tafsiloti, aniqrog’i
qurilishga ketgan materiallarning qaysi mamlakatdan keltirilganligi ёzilgan
taxtachadagi malumotlarga kwra,
oltin Lidiya bilan Baqtriyadan, qimmatbah’o
toshlar, lazurit va serdolik (qizil va qizg’ish rangli tosh) Swg’diёnadan, firuza
Xorazmdan olib kelingan.
Pkrsopoldan
(Sherozning
shimoliy
tarafida, undan taxminan 50 km
masofada joylashgan 520-450 yillar orasida qurilgan shah’ardan) topilgan ёzuvlar
va tasviriy suratlar – releflar katta ilmiy qiymatga ega. Ularning ayrim namunalari
XU11-XU111 asrlarda (1621 y.) italiyalik sayёh’ Pedro Della Valle va daniyalik
olim K. Niburning nomi bilan bog’liq. 1931-1934, 1935-1939 va undan keyingi
yillari nemis olimi E.Xertsfild, amerikalik E.Shmidt, frantsuz A.Godar h’amda
eronlik M.T.Mustafoviy va A.Somiy tarafidan wtkazilgan arxeologik tadqiqotlar
natidasida Persopolda juda kwp noёb ёdgorliklar ochildi. Ular orasida Apadana
zinalari ustiga ishlangan tasviriy suratlar aloh’ida ah’amiyat kasb etadi. Suratlarda
(balandligi 3 fut – ingliz wlchovi 30, 479 santimetrga teng) ah’amoniylarga tobe
bwlgan 23 satraplikdan (qaram mamlakatdan wlpon olib kelgan kishilar qiёfasi
tasvirlangan. Bular orasida
baqtriyaliklar turli idishlar, teri, mwyna va tuya bilan,
swg’dliklar turli mato, teri va qwylar bilan, saklar ot va chakmonlar bilan,
27
parfiyaliklar idishlar va tuya bilan va xorzmliklar ot va qurol-aslah’a bilan
tasvirlangan.
Persopoldan 6 milya-qariyb 5 km masofada, uning shimol tarafida
Husaynkuh’ qoyalarida ah’amoniylardan Doro 1, Ksereks 1 (miloddan avvalgi
486-465 yy.), Artakserks 1 (miloddan avvalgi 465-424 yy.) h’amda Doro 11
(miloddan avvalgi 424-404 yy.)larning maqbaralarini h’amda
ularga kiraverishda
wyib ёzilgan katibalar bor. Mazkur ёdgorlik sosoniy sarkardalardan Rustam (636
yili arablar bilan bwlgan jangda h’alok bwlgan) nomi bilan h’am bog’liq va tarixda
kwpincha Naqshi Rustam deb ataladi.
Katibalarda, ayniqsa Doro 1 surati ostiga ёzilgan katibada, uning davlati
kwklarga kwtarib maqtaladi, uning tarafidan bosib olingan xalqlar esa itoatkorlikka
va h’alol meh’nat qilishga chaqiriladi, bwysunmaganlar va shu sababdan jazoga
mah’kum etilganlarning nomlari qayd etiladi. Muh’imi
shundaki, katibada
ah’amoniylarga tobe bwlgan 23 satraplik va xalqlarning twla rwyh’ati ёzilgan.
Bular orasida parfiyaliklar, baqtriyaliklar, swg’diёnaliklar h’amda xorazmliklar
h’am bor.
Ёdgorlik orsida muh’imlaridan yana biri mashh’ur Beh’istun ёzuvlaridir. Bu
ёzuvlar uzunligi 22 m, umumiy balandligi 7,8 m bwlib, ular Shimoliy Eronda,
Kirmonshoh’dan 30 km masofada, darё bwylab wtgan qadimgi karvon ywli
ёqasida, uning chap tarafida, Zagros nomli tik qoyaga, taxminan 105 metr
balandlikda Doro 1 ning amri bilan ёzilgan g’alaba ёdgorligidir. Ёzuv elam, bobil
va qadimgi eron tillarida bitilgan va miloddan avvalgi 523-522
yillari
Ah’amoniylar saltanatini larzaga keltirgan Gaumata – 522 yil 29 sentyabrda h’alok
bwlgan, Frada – marg’iёnalik, 522 yil 10 dekabrdi asirga olingan, Skunxa -
h’ozirgi Qozog’iston va Wzbekiston h’ududida istiqomat qilgan sak qabilalarining
etakchisi kabi boshliqlar rah’barligidagi xalq h’arakatlari h’aqida h’ikoya qiladi.
1.2.1.2.
Avesta
Zoroastrizm – otishparastlik, miloddin avvalgi U1 – milodning U1 asri
dinining muqaddas kitobi bwlib, miloddin avvalgi U1- milodning U1 asrlarida
ёzilgan, Eron h’amda Wrta Osiё xalqlarining qadimgi madaniyati, etiqodi, tili,
adabiёti va qisman tarixini wrganishda asosiy manba h’isoblanadi.
Asarning ёzilgan joyi h’aqida turlicha fikrlar mavjud. Bir guruh’
olimlar frantsuz
J.Darmsteter, ojarbayjon olimi İ.Aliev “Avesta” Midiya - h’ozirgi Eronning
shimoliy-g’arbiy qismi va Ozarbayjonda ёzilgan desalar, kwpchilik V.V.Struve,
S.P.Tolstov, F.Altxaym va boshqalar Amudarё bwyida joylashgan viloyatlarda,
Balx va Xorazm oralig’ida yaratilgan, deb h’isoblaydilar. Oxirgi fikr swnggi
vaqtlarda Eron olimlari, masalan İbroh’im Pur Dovud tarafidan h’am etirof etildi.
“Avesta” matni twliq saqlanmagan. Bizgacha, uning juda oz qismi etib
kelgan, xalos. Malumki “Avesta” Kaёniy h’ukmdorlardan Gishtosp – Vishtosp
zamonida kitob h’oliga keltirilgan. Rivoyatlarga qaraganda, uning gatlar deb
ataluvchi asosiy qismi xudo Zaratushtra tomonidan ёzilgan va Masudiy, Tabariy va
Beruniylarning swzlariga qaraganda, 12 000 h’wkiz terisidan tayёrlangan maxsus
pergamentga oltin h’arflari bilan ёzilgan. Wsha vaqtlarda uning uch nusxasi
mavjud bwlgan, lekin bir nksxasi İskandar Zulqarnaynning amr-farmoni bilan ёqib