24
4.2. Qadimgi Eron va h’ind manbalari.
4.3. Qadimgi yunon va Rim manbalari.
4.4. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.
4.5. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy
tushunchalar:
«Avesto»
arxeologik manbalar Xitoy, Eron, Yunon
va Rim manbalari; katiba tasviriy surat, tarixiy ёzuvlar, relef.
4.1. Asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar
Wzbekiston h’ududi h’am Eron, Hindiston, Mesopotamiya, Yunoniston,
Rim, Misr va Xitoy singari mamlakatlar kabi
ilk madaniyat wchoqlaridan
h’isoblanadi. Lekin uning qadimiy madaniyati h’aqida malumotlar juda kam
saqlanib qolgan. Biz yurtimizning faqat miloddan avvalgm VI asrlardan keyingi
ijtimoiy-siёsiy h’aёti h’aqida malum darajada ёzma malumotlarga egamiz.
Eron, Hindiston va ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim manbalarida
saqlangan malumotlarga qaraganda, qadim zamonlarda h’ozirgi Wzbekiston
h’ududida
istiqomat qilgan saklar, massagetlar va boshqa qabilalar urug’chilik
tuzumini boshdan kechirganlar, chorvachilik, qisman deh’qonchilik h’amda
h’unarmandchilik bilan shug’ullanganlar.
Miloddan avvalgi VI asrda yurtimiz Ah’amoniylar davlati (miloddan avvalgi
550 – 330 yillar) asoratiga tushib qoldi. Ana shu davrda bu erda istiqomat qilgan
xalqlar h’aёtida muh’im ijtimoiy-siёsiy wzgarishlar sodir bwldi. Urug’ jamoalari
orasida tabaqalanish boshlandi: yangidan paydo bwlgan urug’ aslzodalari serunum
erlarni
egallab oldilar, qul meh’nati h’amda erkin jamoa azolari zulm qilish ywli
bilan boyib bordilar. Shu tariqa jamiyatning tabaqalanish jaraёni kuchaydi va
quldorlik jamiyati paydo bwldi.
Bu davrning wzisha xos xususiyatlaridan biri shuki, miloddan avvalgi VII
asrda yurtimiz h’ududida, masalan Balx va Xorazmda otashparastlik –zardushtlik
dini paydo bwldi va keng tarqaldi.
Ah’amoniylar va ularning mah’alliy noiblari baribir ah’olini twla itoatla
tutib tura olmadilar. Xalqimizning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi kuchaydi.
Natijada miloddan avvalgi VI asr wrtalariga kelib Xorazm mustaqillikni qwlga
kiritib oldi. Saklar va massagetlar h’am wz ozodligi
uchun tinmay kurash olib
bordilar. Eron h’ukmdorlari bilan yurtimiz xalqlari wrtasida uzluksiz davom etgan
urushlar Ah’amoniylar davlatini kuchsizlantirdi va Eronning İskandar Zulqarnayn
(miloddan avvalgi 336 – 323 yy.) tarafidan bosib olinishini birmuncha
osonlashtirdi.
İskandar Zulqarnaynning yurishlari (miloddan avvalgi 334-324 yy.) yurtimiz
ijtimoiy-siёsiy taraqqiёtiga tasir kwrsatdi: katta er egalari bwlmish mah’alliy
aslzodalarning mavqei yanada mustah’kamlandi.
Malumki, İskandar Zulqarnayn vafotidan (miloddan avvalgi 323 yil 13 iyun)
malum vaqt (taxminan 75 yil) wtgach, uning ulkan saltanati mayda-mayda
davlatlarga bwlinib ketdi.
Miloddan avvalgi taxminan 250 yili Buyuk Makedoniya saltanatining
Baqtriyadagi noibi Diodot mustaqillik elon qildi va Yunon-Baqtriya
davlatiga asos
25
soldi. Bu davlat tarkibiga Sirdarё bilan İnd darёsi yuqori oqimlarigacha bwlgan
erlar va xalqlar qarar edi.
Hozirgi Turkmanistonning janubiy tumanlari h’am mustaqillikka erishdi. Bu
erla h’okimiyat tepasiga nufuzli Arshakiylar urug’ining boshliqlari wtqizildi.
Miloddan avvalgi 190 yili Magnesiya
12
ёnida bwlgan janglarda Rim
qwshinlari Buyuk Antiox (miloddan avvalgi 242-187 yy.) qwshinlarini tor-mor
keltirib, Salavkiylar h’ukmronligiga qaqshatqich zarba berdilar. Bu h’ol Yunon-
Baqtriya, ayniqsa Parfiyaning kuchayishiga ywl ochib berdi.
Miloddan avvalgi II asrning 40-yillarida Parfiya butun Eron va
Mesrpotamiyaning katta qismini wziga qaratib olib, yirik quldor davlatga aylandi.
Poytaxt Ekbatana (Hamadon)dan Evfrat bwylariga, h’ozirgi Bag’dod ёnida
joylashgan Ktesifonga kwchirildi.
Taxminan wsha vaqtlarda Yunon-Baqtriya davlati h’am wz
chegaralarini
birmuncha kengaytirib oldi. Evfidem, Demetriy va Eakradit zamonida Swg’diёna,
Baqtriya, Araxosiya (h’ozirgi Afg’onistonning G’arbiy qismini wz ichiga olgan
h’udud) va Ariya (h’ozirgi Afg’onistonning markaziy qismi), boshqacha swz bilan
aytganda h’ozirgi Wzbekiston, Tojikiston, Eronning sharqiy qismi h’amda
Afg’onistonning katta qismi Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirar edi.
Lekin, Yunon-Baqtriyaning ichki ah’voli u qadar mustah’kam emas edi.
Mah’alliy xalq bilan yunon-makedoniyalik h’okimlar wrtasidagi ziddiyat tobora
chuqurlashib bordi, chet el bosqinchilariga qarshi qwzg’olonlar kuchaydi. Xalq
h’arakati, ayniqsa, Swg’diёnada keskin tus oldi. Natijada miloddan avvalgi II asr
oxirlari va I asr boshlarida Swg’diёna mustaqillikni qwlga kiritishga muvaffaq
bwldi. Yunon-Baqtriya imperiyasining boshqa wlkalarida h’am mustaqillik uchun
kurash kuchaydi.
Qadimdan Shimoliy Xitoyda istiqomat qilib
kelgan xunnlar miloddin
avvalgi II asr oxirlarida xitoylar tayziqi ostida g’arbga qarab chekinishga majbur
bwldilar va Sharqiy Turkiston h’amda Ettisuv voh’asida kwchib yurgan skif (xitoy
manbalarida yuechji, antik adabiёtda toxarlar nomi bilan mashh’ur) va usun
qabilalarini surib chiqardilar. Oqibatda yuechji (toxar) va usunlar Swg’diёna va
Baqtriya h’ududiga kwchib wtdilar va bu erda saklar va boshqa mah’alliy qabilalar
bilan qwshilib, avval Swg’d, milodning taxminan 128-yili Yunon-Baqtriya
davlatiga qaram boshqa wlkalarni h’am to İnd darёsigacha istilo qilishga muvaffaq
bwldilar.
Shunday qilib, Yunon-Baqtriya davlati wrnida yuechjilar (toxarlar)
davlati
tashkil topti. Bu davlat tarixda Kushonlar davlati nomi bilan mashh’urdir.
Kushonlar davlatiga h’ozirgi Wzbekistonning katta qismi, Afg’oniston, Shimoliy
Hindiston va Pokistonning shimoliy-g’arbiy qismi qaragan bwlib ayniqsa Kanishka
va uning taxt vorisi Xuvishka h’ukmronlik qilgan yillari kuchaydi. Lekin
milodning 11 asri wrtalarida bu davlatning h’am inqirozi boshlandi va 1U asrga
kelib mayda davlatlarga bwlinib ketdi.
Yurtimiz h’ududida h’ukm surgan qadimiy davlatlardan yana biri Qang’ va
Farg’ona (Parkana)dir.
12
Магнесия – Лидиянинг қадимий шаҳарларидан, Туркиянинг ҳозирги Манисия шаҳри ўрнида бўлган.