216
Aka-uka Pazuxinlar kelib chiqishi aslzoda (dvoryan) avlodi.
Katta Pazuxin
– Boris Andreevich Pazuxin 1667-1673 yillari stolnik mansabida davlat
xizmatida bwlgan va inisi Semёn İvanovich bilan birgalikda 1669-1671 yillari
Buxoro, Balx va Urganchga yuborilgan rossiya elchiligiga boshchilik qilgan.
Oradan sakkiz wtgach, 1679 yili Qrimga elchi qilib yuborilgan. Ywlda isёnchi
rus kazaklarining h’ujumiga duchor bwlgan va olishuv paytida wldirilgan.
Aka-uka Pazuxinlar (elchilik tarkibida 10 kishi bwlgan) Buxoroga Ёyiq-
qalmoq ulusi va Xiva orqali borganlar, qaytishda esa Eron-Shemaxa va Boku
orqali qaytishgan.
Elchilar Buxoro va Xivada h’ammasi bwlib ikki yarim yil turganlar.
Podshoh’ va elchilik mah’kamasi tarafidan berilgan h’ujjatlardan malum
bwlishicha, Aka-uka Pazuxinlar elchiligi oldiga quyidagi vazifalar qwyilgan;
1)h’ar ikki davlat; rossiya va Wrta Osiё xonliklari
wrtasidagi dwstlik va
savdo aloqalarini mustah’kamlash. Podshoh’ Aleksey Maxaylovich (1645-1676
yy.)ning Buxoro xoni Abdulazizxon (1645-1680 yy.) nomiga ywllagan
maktubida wqiymiz; «...biz ota-bobolarimizning (ishlarini) wzaro dwstlik va
izzat-h’urmatda bwlish, bordi-keldi aloqalarini davom ettirish h’aqidagi
kwrsatmalarini esda tutib, sizning savdogarlaringizga bizning mamlakatimizga,
bizning savdogarlarimiz Sizning mamlakatiningizga bemalol borib kelishlarini
yaxshilaylik.»
2)Buxoro, Balx va Xiva xonliklarida saqlanib turgan rus asirlarini ozod
qilishga h’arakat qilish. Elchilik mah’kamasi (Posolskiy prikaz) bergan
ywriqnoma (Nakaz)da
bunday deyiladi; «Buxoro, Balx va Urganchga qarashli
erlarda saqlanaёtgan rus asirlari (barcha choralar bilan) ozod qilinsin. Shuni
h’am aytish kerakki, elchilikka «Podshoh’ oliy h’azratlariga tegishli kishilarni,
aslzoda (dvoryan va boyar)larning bolalarini qidirib topib ozod qilishga»
aloh’ida etibor berish topshirildi.
3) Wrta Osiё xonliklarining ichki va xalqaro ah’volini, ulardan qaysilariga
suyanish mumlinligini aniqlash. Xususan, Elchilik mah’kamasining
ywriqnomasida (Nakazida) mana bunday gaplar bor; «(xonliklardan) qaysinisi
kuchliroq va ishonchliroq bwlsa, wshanisi bilan aloqa wrnagish lozim. Boris va
uning h’amroh’lari Buxoro, Balx va Urganchda bwlganlarida
ularning xonlari
h’ozirgi paytda Turkiya sultoni, Eron shoh’lari va Gruziya bilan qanday
munosabatda ekanligini, kimlar bilan aloqasi ywqligini, shu kundarda Xorazm
taxtida kim wtirganini h’ar qanday ywl bilan aniqdasinlar; Buxoro, Balx va
Urganch
xonlarining xazinasi boymi, askari kuchlimi, shularni h’am
aniqlasinlar».
Moskva h’ukumati aka-uka Pazuxinlarga h’am Buxorodan Hindistonga
olib boradigan qulay ywlni aniqlash vazifasini yuklagan edi. Ular bu vazifani
bajarish uchun tarjimonlar Nikita Medvedev va Semёn İzmaylovlarni Balxga
jwnatdilar. Ulardan faqat Nikita Medvedev Pazuxinlar h’uzuriga qaytib keldi va
Balxdan Hindiston poytaxti Shoh’jah’onobodga olib boradigan ywl h’aqida
malumot keltirdi. U bunday deb ёzgan; «Hindistonga olib boradigan ywl
Balxdan ah’oli yashab turgan qishloqlar oraqali wtadi. Ywlda h’ech qanday
odobsizlik, talon-taroj va boj olish degan narsalar ywq».
Tarjimon
217
Shoh’jah’onobodga ywl Xinjon, Parvon, Kobul, Peshovar orqali wtishini aytgan.
Yana u ёzgan; «Xinjon bilan Parvon oralig’ida Hind tog’lari (Hindikush) ёtadi.
Twg’ri ywldan, tog’ orqali borilganda masofa olti kunlik, tog’ni aylanib
borilganda –twrt h’aftalik ywl». İkkinchi tarjimon Semёn İzmaylov Kobulda
qolgan edi.
Aka-uka Pazuxinlarning malumotnomasida Wrta Osiё xonliklarining
iqtisodiy ah’voli h’aqida quyidagilar keltiriladi. Zaminining boyligiga qaramay,
g’alla kam etishtirilishi va shu sababdan g’alla tanqisligi mavjudligi aytiladi;
«Buxoro, Balx va Xivada g’alla kam ekiladi. G’allasi yil sayin kamayib
boraёtir».
Shuning bilan bir qatorda, xonliklarda pilla etishtirish yaxshi ywlga
qwyilgani va ipakni h’atto Turkiya orqali Germaniyaga olib borib sotilaёtganini
malum qiladi. Chunki, elchilikka Osiё ipagi savdosini Rossiyaga burib yuborish
xususida maxsus topshiriq berilgan edi. Xususan, «Ywriqnoma»da bu twg’risida
«Buxoro va boshqa shah’arlarida xom ipak etishtiriladi. Uni Eron va Turkiya
orqali Gkrmaniyaga eltib sotadilar, Astraxan va Moskvaga esa olib
bormaydilar». Shu sababdan aka-uka Pzuxinlarga xom ipak ishlab chiqaruvchilar
va bu maxsulot bilan savdo qiluvchilarni qanday bwlmasin, «maxsulotni
Astraxan va Moskvaga olib borishga kwndirsin», deyilgan.
Xonliklardagi iqtisodiy ah’vol xususida berilgan
axborotlar ichida mana
bu malumot h’am wta muh’imdir; «Xonning xazinasi g’arib, chunki h’amma
qishloqlardan undiriladigan xiroj h’arbiylar va mansabdorlarga maoshi uchun
(tanh’o) taqsimlab berilgan». Boshqa swz bilan aytganda, soliqlardan keladigan
daromad kamayib ketgan.
Aka-uka Pazuxinlar Wrta Osiё xonliklaridagi mavjud h’arbiy-siёsiy ah’vol
h’aqida h’am muh’im malumotlarni twplaganlar. Elchilik mah’kamasiga
(Posllskiy prikazga) berilgan axborotdan malum bwlishicha, Buxoro bilan Balx
xonlari wrtasidagi ziddiyatlar nih’oyatda kuchayib ketgan. Elchilar kelgan 1669
yili Balx xoni Subh’onqulixon Buxoroga itoat etmay qwygan va mamlakatning
mustaqilligini elon qilgan edi. Natijada ikki wrtada urush xavfi tug’ildi.
Subh’onqulixon darёning swl qirg’og’ida katta qwshin twpladi. Abdulazizixon
h’am shunday qildi. Amurdarёning wng soh’iliga
qwshin yubordi va xon
wrdasini Buxorodan Qarshiga kwchirtirdi. Balx xoniga qarshi Xiva xoni bilan
ittifoq tuzdi. Anushaxon (taxm.1663-1687 yy.) 1670 yili katta qwshin bilan Balx
ostonasida paydo bwldi va Balxga qarashli barcha qishloqlarni talon-taroj qildi.
Wshanda Abdulazizxon h’am, Subh’onqulixon h’am qwshin bilan darё ёqasida
bir yarim yildan ortiq turdilar, lekin darёdan wtishga botina olmadilar.
Axborotda (Stateynıy spisok) Wrta Osiё xonliklarining, xususan, Buxoro
xonligining, mamuriy va davlat tuzilishi h’aqida h’am diqqatga sazovor
malumotlar keltirilgan. Unda, xususan, yuqori mansabda turgan amaldorlar,
masalan otaliq, devonbegi, meh’tar, parvonachi, dodxoh’, yasovul, bakovul,
twpchiboshi, dorug’a va ularning vazifalari va mavqei h’aqida muh’im
malumotlar keltirilgan. Masalan, dorug’a bilan meh’targa
elchilarni zarur oziq-
ovqat, ot-ulov, em-xashak bilan taxminlash vazifasi yuklatilgan. Devonbegi
«otaliqdan keyin turgan va elchilarni, ular wzi bilan olib kelgan maktublar (va