Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 89 müəyyən halqa təşkil edən bu və ya başqa replikasında yalnız dialoqda inkişaf etdirilən mövzuya daha çox yeni bir şey əlavə edən cümlə üzvü işlədilir. Danışan və ya onu dinləyən tərəfindən söylənilən cümlə üzvü, adətən, işlədilmir. Beləliklə, hər bir sonuncu replika özündən əvvəlki replika ilə (və yaxud ondan da əvvəlki replikalarda) məna və forma cəhətdən sıx bağlı olur» (5 s. 259 (476 s.) Tutuşdurulan dillərin mətn strukturunda işlənən yarımçıq cümlərin də bir çox formaları özünü göstərir. Belə strukturdan biri təkrar-sual konstruksiyalarıdır. Belələri mükalimədəki qarşılıqlı replikalardan ibarətdir. Müxtəlif üzvlərdən təşkil olunmuş həmin cümlələr yüksək emosional nitqdə dinləyən tərəfindən təkrarlanır və sual məzmununu ifadə edir. Sual intonasiyası burada aparıcıdır. Məs.: Məşədi İslam ayağa durdu: -Kimi qorxudursan? -Kimi qorxudursan? (Mir Cəlal. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1958: 91). -Anamgildə onun şəklini gördünüzmü? -Gen yaxalı pençəkdə? -Gen yaxalı pençəkdə? (Anar. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə cild 2, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1988, s.157 (352 s.) Dialoq mətnlərinin strukturunda cavab yarımçıq cümlələrin forması, əsasən, verilmiş sualların əlamətindən asılı vəziyyətə düşür. Xarakter etibarilə bir neçə növ cavab yarımçıq cümlə müşahidə olunur: 1) sualda fərqlənən, nəzərə çarpdırılan yaxud digər cümlə üzvünün cavabı, 2) təsdiq və ya inkarı tələb olunan sualın cavabı, 3) dinləyənə təklif olunan cavab variantlarından birini seçməyə imkan verən sualın cavabı. 1.Kim sualının cavabı kimi işlənən yarımçıq cümlələr: Necə sualının cavabı kimi: Necə dəyişir? –deyə xəbər aldı.- Elə beləcə (Anar: 156), - Nemət, neçə uşağın var?- Nemət də qəfildən cavab verdi: Bir,-həyatında ilk dəfə belə cavab verdi.-Bir?-Bir,-deyə qətiyyətlə təkrar etdi (Anar: 119) 2.Hara sualının cavabı kimi: - Hara gedirəm, bu ayaqlar məni hara aparır?- Uzaqlara! (Mətanət Ulu Şirvanlı. Salam, Qoca. Ədəbi-bədii-fəlsəfi düşüncələr. Bakı, Mütərcim, 2017: 32) 3.Haradan sualının cavabı kimi:- Haradan danışırsan?-Evdən (Anar: 116) Mətndə yarımçıqlıq təkcə sadə cümlə səviyyəsində özünü göstərmir, mürəkkəb cümlə materialları da onların natamam formalarının varlığını sübut edir. Yəni mürəkkəb cümlənin komponentlərindən biri ixtiyari olaraq ellipsisə uğrayır. Məs.: Sonra Zaur dedi ki, yenə ər-arvad, uşaq söhbəti salma, sənin sağlığına. Təhminə: Filologiya məsələləri, № 7, 2017 90 -Mən də sənin sağlığına (Anar. Seçilmiş əsərləri. 2 cild, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1988, s.68) Dialoqun potensial imkanlarının xarakterik əlaməti, yəni təsiretmə mexanizmi, müəyyən situasiyada «içmək» feli xəbərinin işlənməməsi üçün şərait yaratmışdır. Daha doğrusu, bilavasitə situasiya və üslubi pozisiya bu formanın gerçəkləşməsinə imkan yarada bilmişdir. Mətn strukturunda budaq cümlələrdən ibarət olan yarımçıq cümlələr fəal işlənir. Belələri müxtəlif cümlə üzvlərindən təşkil olunmayaraq, bu və ya digər cümlə üzvünün sualına cavab olan ayrı-ayı budaq cümlələrdən ibarət olur. Beləliklə, sintaktik yarusda ən yüksək vahid olan mətn mürəkkəb linqvistik hadisədir Onun daxili mexanizmində yarımçıq cümlələrin də öz yeri vardır. Düzənli bir quruluş təşkil edən mətndə yarımçıq cümlələr struktur planda başlanğıc, orta və son mərhələlərdə işlənə bilir və möhkəm kompozision qaydalar yaradır. Tədqiqat göstərir ki, yarımçıqlıq bir hadisə kimi tam halda mətnin komponentlərinin quruluş birləşmələrinə əngəl ola bilmir, əksinə onların bütöv strukturunun bərpası ilə daha sıx şəkildə birliyinə şərait yaradır. Ədəbiyyat 1.Cavadov Ə.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sintaktik vahidlərin sırası. Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 1977 2.Kazımov Q.Ş. Seçilmiş əsərləri. V cild, Bakı, «Nurlan», 2008 3.Abdullayev K.M., Məmmədov A.Y. və b. Azərbaycan dilində mürəkkəb sintaktik bütövlər. Bakı, «Mütərcim», 2012 4.Müzəffəroğlu T. Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb cümlənin struktur semantikası. Bakı, 2002 5.Abdullayev Ə., Seyidov Y., Həsənli. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. IV hissə. Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1972 F. Aslanova Incomplete sentences inside of text structure (the functional-commnicative aspect) Summary This paper research shows the analisys of functional-communicative aspects of incomplete sentences. The position of incomplete sentences in the text structure is explained clearly. The text structure consists of the complex of various interconnected sentences. Moreover, it supposes to be a synthesis of speech units and a language. In text structure the similar information can Filologiya məsələləri, № 7, 2017 91 be transmitted by both simple and complex sentences. The halfnes of the text is one of its characteristic peculiarities; the text itself could be described as an elaborate compound consisted of relative factors and elements. The artistic text is occasionally made by the means of incomplete sentences. They structurally meant to take on the role of effective text forming elements. The most widespread form of incomplete sentences should be considered “revision – question” construction. Plenty of incom- plete sentences are used in dialogues of artistic texts that make them more emotional and compact. Ф. Асланова Неполные предложения в структуре текста ( функционально-коммуникативный аспект) Резюме В статье проводится анализ функционально-коммуникативного аспекта неполных предложений. Значимость и позиция неполных предложений с наибольшей очевидностью прослеживаются в структуре текста. Структура текста состоит из набора различных взаимосвязанных предложений. Кроме того, она представляет собой синтез языка и единиц речи. Одна и та же информация в структуре текста может передаваться путём простых и сложных предложений. Характерная для текста половинчатость является одной из его отличительных особенностей, а сам он представляет собой сложное соединение из взаимосвязанных элементов языка. Художественный текст образутся с помощью неполных предложений. С точки зрения структуры оно выступает в качестве эффективного механизма образования текста. Наиболее распространённой формой неполных предложений является конструкция «повторного вопроса». В большинстве случаев неполные предложения встречаются в диалогах художественных текстов и делают их более эмоциональными и компактными. Rəyçi: Mehdi Rəhimov filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|