Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 92 FATIMƏ İBRAHIMOVA ADU fatima@mail.ru İNGİLİS DİLİ İNTONASİYASININ KOMPONENTLƏRİ Açar sözlər: cümlə vurğusu, səs tonunun səviyyəsi, temp, ritm, səs çalarlığı Ключевые слова: фразовые ударение, высота тона, темп, ритм, тембр Key words: sentence stress, pitch, tempo, rhythm, tamber İngilis dili intonasiyasının tərkib hissələri haqqında fonetistlər müxtəlif fikirlər söyləyirlər. Belə ki, əksər alimlər intonasiyanı nitqin prosodik və ya supraseqment elementlərinin kompleks vahidi hesab edərək, intonasiyanın tərkib hissələrini də ən mühüm prosodik elementlər hesab edirlər. Bəzi alimlər bu tərkib hissələrə nitq melodiyası, cümlə vurğusu, nitqin tempi və səs tembrini daxil edirlər. Digər alimlər isə, məsələn, L.Leontiyeva intonasiyanın tərkib hissələrini ayrı-ayrılıqda belə səciyyələndirir: 1) melodiya, səsin tonu; 2) cümlə vurğusu; 3) temporal (zaman) xarakteristikaları (uzunluq; temp; pauza); 4) ritm; 5) tembr (səs keyfiyyəti) [1, s.137]. E.Antipova isə intonasiyanın tərkib hissələrinə pauza, nitq melodiyası, cümlə vurğusu, ritm, temp və tembri daxil etmişdir.Baxmayaraq ki, intonasiyanın yuxarıda sadalanan tərkib hissələri biri digərindən ayrı və təcrid olunmuş şəkildə fəaliyyət göstərə bilməz, bu komponentlərin təhlil məqsədi ilə ayrı-ayrılıqda təhlil edilməsi vacibdir. Məlumdur ki, biri digərindən ayrılmaz olduğuna baxmayaraq, intonasiyanın bir komponenti xüsusi funksiya yerinə yetirir və digər komponentlər isə intonasiyanın xüsusi funksiyasının yerinə yetirilməsində ikinci dərəcəli və köməkçi rol oynayır. Komponentlərdən biri intonasiyanın bu və ya digər funksiyasının yerinə yetirilməsində həlledici rol oynayır.Nitq melodiyası – intonasiyanın tonal komponentidir. Bu, rabitəli nitqdə səslərin və sözlərin musiqili quruluşudur. Bir şəxs danışarkən onun səsi monoton, yəni yeknəsəq olmur. Səsin tonu həmişə dəyişkən olur. Səsin tonu ya qalxır, ya da enir və məna qrupunda və ya cümlədə müəyyən melodik xətt cızır. Əgər bu yolla səsin tonu dəyişməz qalarsa, onda ifadə edilən cümlə yeknəsəq səslənərdi və danışanın nitqi özünün əhəmiyyətli ifadə vasitəsindən məhrum olardı. Bir qisim fonetistlər melodiyanı intonasiyanın ən mühüm tərkib hissəsi hesab etməklə sədanın əsas tonunun hərəkətini nəzərdə tutur. Səsin tonunun hərəkəti isə səs tellərinin gərilmə dərəcəsindən asılı olur.Melodiyasız və ya melodik kontursuz heç bir cümlə ola bilməz. Yalnız bir təkhecalı sözdən ibarət olan qısa cümlələrdə melodik kontur çox sadə olur, yəni səsin tonu təkhecalı sözün daxilində dəyişir. Bu dəyişiklik səsin tonunun müxtəlif dərəcələrdə qalxması və enməsi vasitəsi ilə ifadə oluna bilər. Və yaxud da bu Filologiya məsələləri, № 7, 2017 93 qalxma və enmələri birləşdirməklə daha mürəkkəb səs tonları ifadə etmək olar. Biz səsin tonunu müxtəlif səviyyələrdə başlaya və qurtara bilərik və yaxud biz tonal hərəkətin diapazonunu dəyişə bilərik.Nitq melodiyası və ya səsin tonu cümlə vurğusu ilə sıx əlaqədədir. İntonasiyanın nitq axını ilə ayrılan ardıcıl tonlarını müxtəlif cür müəyyən etmək olar: 1) məna qrupları (semantik yanaşma); 2) nəfəs qrupları (fizioloji yanaşma); 3) ton qrupları (fonoloji tərif); 4) intonasiya qrupları, ton vahidləri; 5) səs tonu vurğu modelləri.Hər bir ton vahidi nüvə səs tonunun hərəkətinin formalaşmasında gərginlik zirvəsinə, nüvədən sonrakı zəif pauzaya malik olur ki, bu pauza da ton vahidinin sonunu bildirir və pauzasiya sistemində işlənən “pauza” sözündən, adətən, daha qısa xarakterizə olunur.Ton vahidi intonasiya nəzəriyyəsinin ən mühüm vahidlərindən biridir. Bu vahid nüvə tonu və ya gərginlik zirvəsi hesab edilən bir nüvədən ibarətdir. Ən yüksək və ən aşağı səs tonu səviyyəsindəki heca arasında olan məsafə məna qrupunun diapazonu adlanır. Bu diapazon adətən tonal səviyyədən asılı olur. Səs tonunun səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, diapazon da bir o qədər geniş olar. Yüksək, orta və aşağı səs tonu üfüqi və paralel xətlərlə göstərilir. Ton qrupun axırıncı hecasındakı səs tonunun dəyişməsi nüvə tonu adlanır. Bu ton təkcə nüvədə əmələ gəlmir, həmçinin taktardına qədər sonuncu tona qədər genişlənə bilər [4, s.48].Tonal tiplərin siyahısı müxtəlif alimlər tərəfindən müxtəlif cür verilir. Məsələn, Henri Svit səkkiz ton növünü – orta (level), yüksəkdən qalxan (high rise), alçaqdan qalxan (low rise), yüksəkdən enən (high fall), alçaqdan enən (low fall), mürəkkəb qalxan, mürəkkəb enən, qalxan-enən-qalxan (rise-fall-rise) – qeyd edir. A.Palmer isə dörd əsas tonunu qeyd edir: enən (falling), yüksəkdən qalxan (high rise), enən-qalxan (fall-rise) və alçaqdan qalxan (low rise). O, həmçinin yüksəkdən enən (high fall) və “alçaq orta ton” (low level tone) haqqında da fikir söyləyir və əlaqələndirici tonların ardıcıllığını (eyni ton qruplar) və ikinci dərəcəli tonların (eyni olmayan ton qruplar) ardıcıllığını təsvir edir.R.Kingdon yüksək və alçaq, normal və emfatik tonları fərqləndirir və qalxan (rising), enən (falling), enən-qalxan (fall-rise-divided and undivided), qalxan-enən (rise-fall), qalxan-enən-qalxan (rise-fall-rise) və orta ton (level) növlərini qeyd edir [2, s.114]. O’Konnor və Arnold alçaq və yüksək enmələr və qalxmalar (low/high fall; low/high rise), qalxan-enən (rise-fall), enən-qalxan (fall-rise) və mürəkkəb enən + qalxan (iki sadə tonun vəhdəti) tonları qeyd edirlər.M.Hallidey isə yeddi əsas ton növlərini – yüksəkdən enən (high fall), yüksəkdən qalxan (high rise), qalxan-enən (rise-fall), enən-qalxan (fall-rise), yüksəkdən enən + yüksəkdən qalxan (high fall + high rise), qalxan-enən + yüksəkdən qalxan (fall-rise + high rise) qeyd edir.V.Vasilyev on ton vahidlərini göstərir. O, qeyd edir ki, səs tonları dəyişən və orta ola bilər. Dəyişən tonlar sadə, düzəltmə və mürəkkəb ola bilərlər. Alimin fikrincə, ən çox işlənən mürəkkəb tonlar bunlardır: yüksəkdən enən + yüksəkdən enən Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|