Microsoft Word 017 esas sayi doc

Filologiya məsələləri, № 7, 2017 
 
5
Yunanıstanın  ellinlərdən  əvvəlki  sakinləri  pelasqların  да  daşıdıqlaры 
Ergin,  Egey,  Danay,  Gerey,  İnax  və  onlarca  digər  mifoloji  şəxs  adlarını 
мящз qədim türklər daşımış və hələ də daşımaqdadırlar. Bütün bunlar hansı 
bir  tarixi  gerçəklikdən  xəbər  verir?  Həmin  gerçək,  1930-cu  illərin  məşhur 
sovet dilçisi akademik N.Y.Marrın aşağıdakı fikrində aydın ifadə olunur. O, 
Aralıq  dənizi  sahillərində  türkcənin  yunan  və  latıncadan  daha  əvvəllər 
danışıldığını  yazırdı  [130,  s.119].Anadoluda  troyalıların  mövcud  olduqları 
zaman  kəsiyində  —  e.ə.  III-II  minilliklərdə  qonşu  ərazilərdə  də  türklərin 
məskunlaşdıqları  mənbələrdə  əksini  tapır.  “Bibliya”  və  “Tюvrat”a  əsasən 
Mesopotamiyadan — Yafəsdən qaynaqlanan türklər [2, s.41] də, e.ə. II mi-
nillikdə Mesopotamiyanın şimalında Zaqros dağlarında yaşamış turukkular 
[2,  s.7]  da,  kral  Sarqonun  daş  kitabələrində  bölgənin  xalqları  arasında  adı 
çəkilən turkilər (tourki) də eyni xalqı – Ön Asiya türklərini bildirmişdir. E.ə. 
2200-cü illərdə akkad kralı Naram — Sinə qarşı müharibə aparan иттифагда 
йер алан turkilər [2, s.92]  məhz türklərin əcdadları idi. Bunu sübut etmək 
üçün çox da uzağa getməyə gərək yoxdur. Çünki elə qədim hind dillərində 
türklər turukka (prakritcə) və turuşka (sanskritcə) adlanırdılar [36, s.258]. Bu 
etnonimlərin  turuşka  variantını  latın  dilində  etruskları  bildirən  turski-ни 
хатырладыр.  Məlum  olduğu  kimi  turuskilər,  yəni  etrusklar  troyalıların 
nəsilləri idilər.Türkiyəli tədqiqatçı S.Bayram Ön Asiyanın Mari mətnlərində 
adı çəkilən turkiləri türklər hesab etməkdə haqlıdır. Burada turkilərin Tiquna 
diyarında yaşadıqları, başçıları Lidaya ilə birlikdə döyüşlərdə iştirak etdikləri 
təsvir  olunur  [2,  s.169].Şumer  və  akkad  dillərinə  çox  sayda  türkizmləri 
vermiş  xalq  məhz  həmin  turkilər/turukkilər/turukkalar  deyildilərmi?  Məhz 
həmin  zaman  kəsiyində,  miladdan  öncə  III-II  minilliklərdə  Anadoluda 
yaşamış  troyalıların  türk  adlarını  daşıması  və  qədim  Avropa  mənbələrində 
onların türklər hesab olunması aşkar göstərir ki, həmin çağlarda Azərbaycan, 
Mesopotamiya  və  Anadolu  ərazilərində  çox  qədimdən  türklər  yaşamışlar. 
«Avesta» və «Şahnamə»də türklərə, turanlılara aid olunan Turyana və Turan 
[91, s.88] ölkə адлары да məhz Тройа иля сясляшир.Türklərin Ön Asiyada 
çox  erkən  çağlardan  mövcudluğu  zaman-zaman  avropalı  tədqiqatçıların 
diqqətini  çəkmişdir.  Misal  üçün,  ingilis  alimləri  İ.Lloyd  və  Q.Çayld 
turanlıların təxminən  on iki  min il öncə Dəclə və Fərat  çayları  hövzəsində 
yaşadıqlarını,  dünya  sivilizasiyalarının  yaranmasında  böyük  rol  oynadıqla-
rını yazırlar [1, s.55].Avropa və sovet dövrü elmi ədəbiyyatında türklərin Ön 
və Kiçik Asiya, Azərbaycan və Avropanın erkən tarixindən təcrid olunaraq, 
Mərkəzi  Asiya  mənşəli  sayılmalarına  zidd  olan  ciddi  dil  faktları  vardır. 
Nostratik dilçilik nəzəriyyəsi türklərin Avrasiya mədəniyyətinin ayrılmaz bir 
tərkib  hissəsi  olduğunu  və  onların  Şərqdə  doğulub  formalaşmasının  nəzəri 
baxımdan mümkünsüz olduğunu sübut edir. 
 

---

Filologiya məsələləri, № 7, 2017 
 
6
Avropa,  Asiya  və  Afrika  qitələrində  yayılmış  çağdaş  dil  ailələri  щеч 
дя  hazırda  mövcud  olduqları  ərazilərdə  doğulmamışlar.  Aralarında  çox 
qədim qohumluq olan bu dillərin daşıyıcıları eyni mərkəzdən-onların hamısı 
üçün  ümumi  olan  ulu  vətəndən  çıxmadırlar.  Bu  səbəbdən  də  Aralıq  dənizi 
regionunun  erkən  dilləri  ilə  həmin  regiondan  uzaqda,  Mərkəzi  Asiyada 
danışılan türk dilləri arasında genetik qohumluğun olması labüddür və bunu 
dil faktları da sübut edir. XIX əsrdə Danimarka alimi H. Pedersen tərəfindən 
əsası qoyulmuş nostratik dilçilik nəzəriyyəsinə görə, Avrasiya xalqları ümumi 
kökdən  törəmişlər.  O,  hind-Avropa,  Ural-altay  və  sami  dil  ailələrinin  uzaq 
qohumluqlarını  üzə  çıxarmışdır  [1,  s.28].“Nostratik”  termini  latın  dilindəki 
noster  (“bizim”)  sözündən  olub,  yuxarıda  adları  çəkilən  dil  ailələrinin  qo-
humluğuna işarədir .Məsələn, müxtəlif dil ailələrində şəxs əvəzliklərinin çox 
oxşar  olması  dilçilərin  diqqətini  ilkin  olaraq  cəlb  etmişdir.  Ural  dillərinə 
mənsub  olan  mordva  dilində  mon,  ton,  son  (“mən”,   “sən”,   “o”)  şəxs 
əvəzlikləri  hind-Avropa  dillərinə  aid  fransız  dilində  yiyəlik  əvəzlikləridir 
(“mənim”, “sənin” ,“onun”) və s.. XIX əsrin ortalarında V.Şott və M.A.Kas-
trenin  inkişaf  etdirdikləri  Ural-Altay  nəzəriyyəsinin  tərəfdarları  həmin 
dövrdən  başlayaraq  nostratik  dillərin  dairəsini  daha  da  genişləndirmişlər: 
Q.Evald  [1862]  Altay,  hind-Avropa  və  sami-hami  dillərinin,  R.Kolduell 
[1875]  dravid,  Ural  və  Altay  dillərinin  leksik  və  morfoloji  sistemlərində 
uyğunluqlar aşkar etmişlər. XX əsrin ikinci onilliyində isə A.Trombetti daha 
irəli gedərək, altı dil ailəsi arasında leksik uyğunluqlar ortaya çıxarmışdır [1, 
с.27].Nostratika  nəzəriyyəsi  V.M.İlliç-Svitıçın  “Nostratik  dillərin 
müqayisəsi təcrübəsi” adlı sözlüyündə уьурлу mərhələйя çatmışdır. Sözlük 
hind-Avropa,  sami-hami,  Ural  –  Altay,  Qafqaz-kartvel  və  dravid  dillərinin 
qədim qohumluğunu əks etdirən çoxsaylı leksik və morfoloji paralelləri əhatə 
edir [7; 189].Nostratik dilçilik nəzəriyyəsinə əsasən, protodillərin ulu dildən 
parçalanması mərhələsi miladdan öncə təqribən XII minillikdən, pratürk dil 
birliyinin parçalanması və müstəqil inkişaf mərhələsi ися VIII – VII minil-
likdən  başlamışdır  [1,  с.53].Protodillərin  əsasında  müstəqil  dil  ailələrinin 
inkişafı, təbii ki, sabit fonetik qanunauyğunluqlar əsasında baş vermişdir. Bu 
qanunauyğunluqlar  nostratik  mənşəli  dil  ailələrinin  fonetikasında  sistemli 
şəkildə əks olunur. Məsələn, nostratik mənşəli d samiti müxtəlif dil ailələrin-
də сюзцн юнцндя d, t, z, y variantlarında işlənir: nost. daka “yaxın”- sami-
hami. dak, monqol. daqa, qədim türk. yakın [7, с.215], şumer. zaq “qıraq”, 
nost.  duli  “od”-  Ural.  tule  “od”,  dravid.  tulannu  “işıq  saçmaq”,  monqol. 
dulaqan “isti”, tunqus. dulun “isti” [7, с.221] və s.Nostratik dillər arasında 
meydana çıxmış digər бир fonetik qanunauyğunluq daha qədim l samitinin ş 
ilə əvəzlənməsidir: nost. kal’a “dərisini, qabığını soymaq”, Ural. kala “dəri”, 
“çılpaq”,  dravid.  kal  “soymaq”,  altay.  kal(i)  “dərisini  soymaq”,  “çılpaq”, 
türk. qaşı/kaşı “dərinin tüklərini qaşımaq” [7, с.289]; nost. ala “qida”, hind-

---