Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 10 QIZILGÜL ABDULLAYEVA Baki Dövlət Universiteti Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent qizilgulabdullayeva@gmail.com XVII ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNDƏ «QARDAŞ» SÖZÜ: ETMOLOGİYASI, FONOFORMA VƏ SEMANTİK TUTUM VARİANTLARI Açar sözlər: Arxaik sözlər, fonoforma, leksik fakt, lüğəvi dil nümunəsi, məna tutumu, lüğət fondu, lüğət tərkibi, semantika... Ключевые слова: архаичные слова, фоноформа, лексический факт, словарная языковая единица, семантический объем, лексический фонд, лексический состав, семантика Keywords: archaic words, phonoform, lexical fact, dictionary language unit, semantic volume, lexical foundation, lexical composition, semantics Arxaikləşmə prosesi sistemli şəkildə XVII əsrdən başlasa da, təkcə bu tarixi mərhələnin leksik sistemində yer alan və arxaikləşməyə doğru yön alan lüğəvi dil nümunələri deyil, bu zaman kəsiyinəqədərki klassik ədəbiyyatın, eləcə də türkdilli xalqlar üçün müştərək olan qədim türk yazılı abidələrinin leksik tərkibinə mənsub olan, hətta dilimizdə intensivlik nümayiş etdirən sözlərin belə müasir Azərbaycan ədəbi dilində tarixi məna tutumu baxı- mından qeyri-müstəqil şəkildə qorunması faktı da bir reallıqdır. Xüsusi ma- raq doğuran bu leksik vahidlərdən biri də bu gün dilimizin lüğət tərkibində, eləcə də lüğət fondunda qərarlaşan, ədəbi dil norması səviyyəsində işləkliyi- ni davam etdirən qardaş sözüdür. Təbii ki, müasir Azərbaycan ədəbi dilində normativlik qazanan bu lüğəvi dil nümunəsinin tarixən müxtəlif fonoforma- lara malikliyi qeydə alınır. İlk növbədə onu deyək ki, XVII əsr Azərbaycan əsəbi dilində bu lüğəvi dil nümunəsinin müasir dildə işlənən fonetik tərkibi ilə ekvivalentlik nümayiş etdirən fonoformasına rast gəlirik: Sirdaşımız olan qardaş, Könül istədügi yoldaş, Fəda yoluna canü baş, Şükrülillah, gördüm səni (ƏS, 2,s. 324) Leksemin fonetik cild baxımından dilimizin lüğət fondunda yer alan qardaş sözü ilə uyğunluq tapdığı danılmaz həqiqətdir. Bu da reallıqdır ki, müasir dilimizdə olduğu kimi, XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilində də qardaş fonoforması işlək vəziyyətdədir. Qeyd etdiyimiz kimi, sözün bu fonetik cildi müasir didə normativlik səviyyəsindədir. Amma XVII əsr təmsilçilərinin dilində haqqında danışılan leksik vahidin bu günümüz üçün arxaikləşən fonovariantını da qeydə alırıq: Filologiya məsələləri, № 7, 2017 11 Zahir sənə olsun, ey qərindaş, Munlar qəmudur başına şabaş (M, 8,s.92). Bizə görə sözün elə ilk şəkli əlaməti həm bu (qərindaş), həm də bu fo- novariantla müqayisədə kiçik fonetik variantlılıq nümayiş etdirən qarındaş leksemidir. Yəni ilkin fonovarianlar sözün qərindaş // qarındaş fonetik cild- ləridir. XVII əsrəqədərki klassik ədəbiyyatın dilində də sözü bu fonetik tər- kibdə qeydə alırıq: Qazan bəgün qarındaşı Qaragünə bindi. – KDQ (6,s.42); Ol qarındaş- lar sənə qul alalar (SF, 11,s.10). Haqqında danışılan lüğəvi dil nümunəsinin başlanğıc samitində k ~ q müvaziliyi ilə də qarşılaşırıq ki, bu da karındaş fonoşəklidir (4, s. 495). Etimologiyasının açarı isə sözün tərkib komponentlərinin semantik və qram- matik məzmun vəhdətinə (qarın + da + eş) söykənir. Hamıya bəllidir ki, bu, «qarında ortaq» semantikası ilə səsləşir ki, təbii ki, bu da qohumluq, gen mə- sələsi məzmunun mərkəzində dayanır. Daha çox «bacının qardaşı» anlamın- da intensivliklə müşayiət olunan bu leksik vahidin semantik yük baxımından sırf «qohum» sözü ilə ekvivalentlik təşkil etdiyi də qeydə alınır. Buna XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilində də rast gəlinir. Bu sözün tarixi məzmunların- dan birinin «qohum» olduğunun sübutu üçün leksemin bəzi fonofariantları bizə yardım edir. Məsələn, qardaş sözünün qadaş // kadaş fonetik cildli variantlarına da rast gəlirik ki, bu da onun ka + daş tərkib hissələrinə bölün- məsini imkanlaşdirir. Fikrimizcə, birinci komponentin ən ilkin fonetik cildi kan olmuşdur. Bizə görə, dilin sonrakı inkişaf pillələrində sözün daxilindəki tərkib komponenti olan kan → ka inkişaf istiqamətini (qapalı hecadan açıq hecaya doğru inkişafı) nəzərə alsaq, bu lüğəvi dil nümunəsinin aşağıdakı vonovariant istiqmətlənməsinə məruz qaldığı qənaətinə gələ bilərik: kandaş → ka n daş → kadaş. Yenə də söz «qan ortağı», yəni «eyni qandan olan» mənasınının daşı- yıcısı anlamındadır. Bu gün Türkiyə türkcəsində başqa bir qadının südünü əmərək, yaxud bir-birinə yad olan hər hansı iki şəxsin bir-birinin qanını yalayaraq qan qohumuna çevrilməsi anlamında kanka leksik vahidindən isti- fadə edilməsi (12, s.1061) və bunun həmin dildə çox geniş işlənmə əhatəsi qazanması fikrimizin təsdiqi kimi də başa düşülə bilər: 1. Göderce muhtarının kızıyla kan kardeşi olduk – dedi (12, s.1061- 1062). 2. Buğaç, biz kankayız hiç ben sana yalan söylermiyim? 3. Ersin, sen benim kankamsın, bunu bana nasıl yaparsın? (Nümunə Kanal «D» proqramında yayımlanan «Çok güzel hareketler bunlar» verilişində personajların dilindən götürülmüşdür). Filologiya məsələləri, № 7, 2017 12 Təbii ki, nümunələrdəki kan kardeşi, eləcə də kanka dil vahidi «qan qohumu» semantikasının daşıyıcısıdır. Deməli, həqiqətən də, qardaş sözü «qohum» mənasını özündə ehtiva edir. Bizcə, kadaş leksemi qardaş sözünün başqa fonetik cildə malik paralellərindən biri kimi qəbul edil- məlidir. ....... Fonetik cild baxımından qardaş sözü ilə variantlılıq yaradan və öz tarixi məzmununu («qohum») yaşadan qadaş (// qardaş) sözünün mənbələrdə məhz bu məna ilə paralelləşən nümunələrini reallıq olaraq qeydə ala bilirik. Həm də həmin lüğəvi dil nümunəsinin müstəqil işlənmə faktı ilə də qarşılaşırıq: 1. Kadaşım eren eşükeyi yoğladıŋız / Qohumlarım, igidlər(im) məni qumaşa bürüyərək dəfn etdiniz − Minusinsk muzeyindən abidə, III tərəf (10, s.296); 2. Künim kadaşım sizime, oğlanım sizime, örünüm karam siz beş igirme sizime /Arxamca gələnim, qohumlarım, sizdən; gənclərim, sizdən; parlağım, mal qaram, sizdən; siz – on beş sizdən... − Kejilik-xobu abidəsi (10, s.303). Eyni fonoformalı lüğəvi dil nümunəsi ilə (kadaş) Yusif Balasaqunlunun «Qutadğu bilig» əsərində də rastlaşırıq. Orada da bu leksem «qohum-qardaş, əqrəba» mənalarının ifadəçisi kimi təqdim olunur (3, s.178). Hətta bu mənanın ifadəçisi olan kadaş leksik vahidinin «Qutadğu bilig» əsərində derivatları da qeydə alınır: kadaş (yəni qohum) → kadaşlığ // kadaşlık (yəni «qohumluq») ( 5, s.32). Bu cür derivatlığa müasir Azərbaycan ədəbi dilində olduğu kimi, klassik ədəbiyyatın dilində də rast gəlinir. «Dədə Qorqud kitabı»nın dilin- də işlənən qardaşlı (yəni «dostu, qardaşı olan», qardaşsız (yəni «kimsə- siz, köməksiz») sözləri bunun faktik sübutudur (7, s.95). Müasir Azərbay- can dilinin leksik sistemində bu lüğəvi dil nümunəsinin müstəqil işlənmə faktı qeydə alınmasa da (kadaş // qadaş variantları nəzərdə tutulur), mürəkkəb quruluşlu qohum-qardaş sözünün tərkibində bu söz kiçik fonetik dəyişikliklə ikinci komponent kimi öz qeydini tapır. Güman ki, sözün ortasındakı [r] titrək sonor samitinin düşümü nəticəsində tarixən dildə bu fonoforma reallığa çevrilib. Nəticədə eyni məzmunluluq paraleli bu mürəkkəb sözdən də yan keçməyib və eyni semantik yükü özündə yaşadan müxtəlif fonetik tərkibli iki söz əslində «qohum-qohum» mənasının ifadəçisinə çevrilib. Hal-hazırda Bakı şivəsində yaxın adama müraciət formasında işləklik tapan qədeş lüğəvi dil nümunəsi də bunun aydın təzahürüdür. Bu leksik vahidin kağadaşım variantına da rast gəlinir: kağa (Azərbaycan dilinin şifahi qolunda, yəni danışıq dilində işlənən qağa sözünü yada salmaq kifayətdir) ‒ qohumluq termini; daş = da (yerlik Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|