Microsoft Word 017 esas sayi doc

Filologiya məsələləri, № 7, 2017 
 
13
hal şəkilçisi) + eş  (ortaq). Fikrimizcə, bu  fonetik cildə  malik kağadaş dil 
vahidi  də  haqqında  danışılan  sözün  ilkin  variantlarından  biridir.  Bizcə, 
qədim türk yazılı abidələrində işlənən və «yoldaş» mənası ilə uyarlıq təşkil 
edən adaş leksemi də eyni kökdəndir. 
 Bu  lüğəvi  dil  nümunəsinin  kütləvilik  qazanan  «bacının  qardaşı» 
anlamı da var. Əbu Həyyan onu «qarındaş – bir anadan qardaş» mənasında 
izah  edir  (1,s.  13).  «Dədə  Qorqud  kitabı»nın  dilində  də  sözün  sırf  bizim 
anladığımız  mənada  işləndiyini  görürük.  Amma  fərqlilik  ondadır  ki,  bu 
abidədə qadın cinsinə də qardaş deyilməsi aparıcıdır. Məsələn:  
 Qara gözlü qız qartaşumı ağlatmağıl (KDQ, 6, s.74) 
Nümunədən  göründüyü  kimi,  haqqında  danışılan  lüğəvi  dil 
nümunəsinin sözortası mövqeyində bir karlaşma hadisəsi də qeydə alınır.  
XVII  yüzillikdə  İstanbul  türkcəsində  də  bu  dil  vahidi  «kardaş» 
fonetik cildi ilə bu gün dilimiz üçün işlək olan anlamda («bacının qardaşı») 
işlənmə tezliyi qazanmışdır (9, s.1099). Deməli, bu dil vahidi bir tərəfdən 
dilimizdə  «bacının  qardaşı»  semantikası  ilə  intensivlik  nümayiş  etdirirsə, 
digər  tərəfdən  söz  XVII  əsr  Azərbaycan  ədəbi  dilində,  eləcə  də  XVII 
əsrəqədərki klassik ədəbiyyatın dilində həm də «qohum» mənasında özünü 
təzahür  etdirir.  Bu  gün  müasir  Azərbaycan  ədəbi  dilində  qohum-qardaş 
mürəkkəb  leksik  vahidinin  varlığı  hamıya  bəllidir.  Təbii  ki,  bu  sözün 
daxilində komponent rolunda çıxış edən qardaş leksemi «bacının qardaşı» 
deyil, məhz «qohum» semantik tutumunun ifadəçisi kimi qeydə alınır. Bu 
məna  yükü  gizli  şəkildə  olsa  da,  dilimizdə  intensivlik  nümayiş  etdirən 
mürəkkkəb sözün daxilində yaşayır, «qohum» mənasının qoruyucusu kimi 
çıxış  edir  və  eynimənalılığın  yaradıcısına  çevrilir.  Yəni  qohum-qardaş  = 
«qohum-qohum». Bu isə onu göstərir ki, nəinki XVII əsr Azərbaycan ədəbi 
dilində, ümumən dilimizin tarixi keşmişində istər dili tərk edib getmiş hər 
hansı  leksik  vahid  olsun,  istərsə  də  sözün  dildən  silinmiş  hər  hası  tarixi 
mənası olsun, bunun heç bir fərqi yoxdur, əgər tarixi izinə düşsək, o halda 
məhz  dilin  möcüzəsi  sayəsində  onun  harada  yaşadığını  müəyyənləşdirə 
bilərik. Çünki dil vaxtilə malik olduğu heç nəyi itirmir, onu qorumağı öz 
öhdəsinə götürür və hər bir şeyi yerbəyer etməyi bacarır.  
 

---

Filologiya məsələləri, № 7, 2017 
 
14
Ədəbiyyat 
 
1.  Əl-Əndəlisi Əsirəddin Əbu Həyyan. Kitab əl-idrak li-lisan əl ətrak. Bakı: 
1992, 115 s. 
2.  Əmani. Əsərləri (Tərtibçi Ə.Səfərlidir). Bakı: Yazıçı, 1983, 339 s. 
3.  Əskər Ramiz. Qutadğu bilig. Bakı: Elm, 2003, 320 s. 
4.  Funda  Toprak.  XVII  Yüzyıla  Ait  Bir  İncil  Tercümesi.  Ankara:Türkiye 
Diyanet Vakfı, 2006, 653 s. 
5.  İbrahim  Taş.  Kutadgu  Bilig ̉de  söz  yapımı.  Ankara:  Türk  Dil  Kurumu, 
2009, 273 s. 
6.  Kitabi-Dədə  Qorqud  (Tərtibçilər  F.Zeynalov  və  S.  Əlizadədir).  Bakı: 
Yazıçı, 1988, 263 s.  
7.  Qıpçaq M. «Dədə Qorqud kitabı»nın dilində əlamət və keyfiyyət bildirən 
sözlər. Bakı: «MBM» nəşriyyatı, 2012, 104 s. 
8.  Məsihi.  Vərqa  və  Gülşa  (Tərtibçi  Ə.Səfərlidir).  Bakı:  Azərnəşr,  1977, 
288 s. 
9.  17. Yüzyıl Türkcesı ve Söz Varlığı (Hazırlayan: Mertol Tulum). Ankara: 
Türk Dil Kurumu, 2011, 1960 s. 
10. Rəcəbov,  Ə.,  Məmmədov  Y.  Orxon  Yenisey  abidələri.  Bakı:  Yazıçı, 
1993,389 s. 
11. Suli Fəqih. Yusif və Züleyxa (Tərtibçilər Sənan İbrahimov və Səbuhi 
İbrahimovdur). Bakı: Bakı Universiteti nəşri, 2008, 400 s. 
12. Türkce sözlük. Ankara: Akşam Sanat Okulu Matbaası, 2005, 2244 s. 
  
 Гызылгюль Абдуллаева 
Слово «qardaş» в азербайджанском литературном языке XVII века: 
этимология, фоноформа и семантический  
объем вариантов 
 
Резюме 
 
 
В  статье  исследуется  слово  «qardaş»  в  азербайджанском 
литературном  языке  XVII  века,  с  одной  стороны,  рассматриваются 
фоноформы,  с  другой  стороны,  семантический  объем  вариантов.  В 
современном  азербайджанском  языке  употребляется  в  значении 
«qardaşın  bacısı»  («сестра  брата»),  хотя  исторически  фиксировалось  в 
значении «кровный брат», «родственник». В статье даются сведения об 
этимологии этой лексической единицы. 
Мысли, представленные автором в статье находят подтверждение 
в  древнетюркском  языке,  а  также  в  фактическом  материале  наших 

---

Filologiya məsələləri, № 7, 2017 
 
15
древних  письменных  памятников.  Анализ  проводится  на  основе  срав-
нительного исследования. В результате этого в сравнении с современ-
ным  языком  выявляются  интегральные  и  дифференциальные  особен-
ности. 
  
Qizilgul Abdullayeva 
The word «qardaş» in the Azerbaijani literary language of the XVII 
century: Etymology, phonogram and  
semantic volume of options 
 
Summary 
 
In the article the word «qardaş» is studied in the Azerbaijani literary 
language  of  the  XVII  century,  on  the  one  hand,  the  phono  forms  are 
considered,  on  the  other  hand,  the  semantic  volume  of  variants.  In  the 
modern Azerbaijani language it is used in the meaning of «qardaşın bacısı» 
(«brother's  sister»),  although  historically  it  was  fixed  in  the  meaning  of 
«blood  brother»,  «relative».  The  article  gives  information  about  the 
etymology of this lexical unit. 
The thoughts presented by the author in the article are confirmed in the 
ancient  Turkic  language,  as  well  as  in  the  factual  material  of  our  ancient 
written  monuments.  The  analysis  is  based  on  a  comparative  study.  As  a 
result, integral and differential features are revealed in comparison with mo-
dern language. 
 
 
 
Rəyçi:     Məmmədəli Novruzov 
                             Professor 

---