Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 16 YEGANƏ ABBASOVA filologiya üzrə fəlsəfə doktoru yeganahuseynova@mail.ru TABESİZ MÜRƏKKƏB CÜMLƏNİN, ALINMA SÖZLƏRİN KOMPONENTLƏRİNİ ƏLAQƏLƏNDİRƏN VASİTƏLƏR Açar sözlər: alınma sözlər,leksika, məfhum, fonetik. Key words: borrowed words, lexical, understanding, phonetical. Ключевые слова: заимствование слова, лексика, понятие, фонотичис- кий. Tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentləri bir-biri ilə semantik, qram- matik və fonetik vasitələrlə əlaqələnir. Komponentlərin mənaca əlaqələnmə- si, onların sirası, bağlayıcılar və bağlayıcı birləşmələr, işarə əvəzlikləri və mənsubiyyət şəkilçisi komponentləri ortaq elementləri, onların zamanca uyuşmaları, komponentlərdə cümlə üzvlərinin eyni sıra ilə düzülməsi və va- hid intonasiyaya tabe olması kimi vasitələr tabesiz mürəkkəb cümlənin təş- kilinə xidmət edən əsas vasitələrdir. Tabesiz mürəkkəb cümlələri təsnif edərkən komponentlərin mənaca əlaqəli olmasını birinci növbədə nəzərə almaq lazımdır. Bununla yanaşı, hər hansı məna əlaqəsinin formalaşmasına kömək edən qrammatik vasitələri də nazərdən qaçırmaq olmaz. Bu vaxta qədər qrammatika yazanlar tabesiz mü- rəkkəb cümlələri ya onları komponentləri arasındakı məna əlaqələrinə görə, ya da onları bağlayan bağlayıcılara görə bölmüşlər. Bağlayıcılara görə böl- mək özünü doğrultmur, çünki bir bağlayıcı bir neçə məna əlaqəsində işlənə bilir. Ona görə də bölgü formal xarakter daşıya bilər. Komponentləri məna əlaqələrinə görə bölmək daha əlverişlidir. Tabesiz mürəkkəb cümlənin qurulmasında komponentlərin sıralaması- nın çox böyük rolu vardır. Məlum olduğu üzrə, danışan şəxs öz fikirlərini müəyyən məntiqi ardıcıllıqla tərtib edir və o qayda ilə də başqalarına bildirir. Tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentlərinin qarşılıqlı əlaqəsi sayəsində ifadə edilən müxtəlif mənalar məhz möhkəm sıra sayəsində meydana çıxır. Möhkəm sıra olması, səbəb nəticə,aydınlaşdırma və s kimi mənaları yarat- maq və ifadə etmək olmaz. Zahirən belə görünə bilər ki, sadalama əlaqəsin- də, xüsusən də komponentləri eyni olmayan bir düzülüş sisteminə malikdir. Lakin həqiqətdə isə orada da müəyyən qanunlar özünü göstərir və daha əhə- miyyətlisi qabağa salınır. Tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentlərini əlaqələndirməkdə bağ- layıcıların və bağlayıcılı birləşmələrin mühüm rolu vardır. Bunlar kom- Filologiya məsələləri, № 7, 2017 17 ponentlər arasında məna münasibətinə müvafiq olaraq işlədilir. Mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında aşağıdakı tabesiz bağlayıcılar işlədilir: 1.-da-da // -də-də,-da// də bağlayıcısı: Dolu da ötüşdü, külək də keçdi (B. Bayramov); Nəriman oxudu, acıqlı- acıqlı həkimin üzünə baxdı, həkim də ona göz yetirdi (Mir Cəlal) . 2. və bağlayıcısı: Ümumən çox hay-küy düşüb və narazı olan adamlar fürsət tapıb, aranı qızışdırıblar ( M. İbrahimov); Qapı açıldı və ev sahibinin qulluqçusu otağa girdi. 3. isə bağlayıcısı Şamxal evdən köçəndən sonra Zərnigar xanım bir küncə çəkilib ağlayır, Salatın isə qorxusundan gözə görünmürdü (İ. Şıxlı). Yanıma gələnlər əlini üzüb gedir, həkim isə bir şey aşkar edə bilmədiyi üçün başını bulayıb çıxırdı (B. Bayramov) 4. ancaq, amma, lakin bağlayıcısı Şəhərin özündə şirin quyulardan başqa, ikinci su mənbəyi Çuxur məhəllədəki Mehralı bəy bulağı idi, ancaq bu bulağın suyu şor idi (Y.V.Çəmənzəminli). Qafilə qala qapısını çoxdan tərk etmişdi, lakin hələ də ikiqat qalmış keşikçilər razılıq etməkdə idilər (Y.V.Çəmənzəminli). 5. yəni bağlayıcısı Ara qarışan kimi oldu yəni elə bil Şərəf ananın özü də, ona verilən sual da arada itdi (B. Bayramov). 6. gah-gah da bağlayıcısı Elə bil gah ayaqlarım yerdən üzülürdü, gah da torpaq məni çəkirdi, aparmaq istəyirdi (B. Bayramov). 7. həm-həm (də), həm də bağlayıcısı Qız həm qorxudan sərsəmləmişdi, həm də soyuqdəymə ciyərlərinə işləmişdi (B. Bayramov). 8. nə-nə (də) bağlayıcısı Nə anam dillənir, nə də mən düşüncələrimi dağıtmaq istəyirdim (B.Bayramov). Əvəzliklərdən o, bu, və onların müxtəlif halları sonrakı komponentdə işlədilir, digər bağlayan vasitələrlə yanaşı, komponentlərin əlaqələnməsinə xidmət edir. Dilini bilmədiyim adamları nəfəsindən başa düşürdüm, onlar da məni dərhal anlayırdılar (B.Bayramov). Bəzən bu vəzifəni birinci komponentdəki xüsusi ismə qarşı işlənən ümumi isim də yerinə yetirir. Sonrakı komponentdə işlənən mənsubiyyət şəkilçisi (III şəxsdə) əvv- əlki komponentdəki ismi təkrardan azad edir və onu dinləyiciyə xatırladır. Filologiya məsələləri, № 7, 2017 18 Anamın qaşları çatıldı, baxışlarında kədərlə-ələmlə iftixar hissi bir-birinə qarışdı (B.Bayramov). Tabesiz mürəkkəb cümlədə kompomentlərin əlaqələnməsində ortaq cümlə üzvlərinin və cümlə üzvü olmayan sözlərin də mühüm rolu vardır. Hər bir komponentə cümlə üzvləri, ara sözlər və ədatlar eyni dərəcədə aid olur. Daha çox işlənən ortaq üzvlər zərfliklərdir. Bundan əlavə, tamamlıq və təyinin də ortaq işlənən vəziyyəti müşahidə edilir. 1) Ortaq yer zərfliyi Yaylaqda həm səliqə yaranar, həm də rahatlıq olar (B.Bayramov). 2) Ortaq zaman zərfliyi Səfəri görəndə için-için yanar, dilavələr hörmət edər, qocalar isə igidliyi və mərdliyi üçün onu çox sevərdilər (Y.V.Çəmənzəminli) 3) Ortaq tərzi-hərəkət zərfliyi Birdən qulaqbatırıcı gurultu eşidildi, ayaqlarımızın altında yer titrədi (B.Bayramov) 4) Ortaq səbəb zərfliyi Onun istisindən çöllərin otu quruyur, biçilib qurtarmamış zəmilərin sünbülləri yerə töküürdü (M.İbrahimov). 5) Ortaq məqsəd zərfliyi Oxumaq üçün mən Bakıya gəldim, qardaşım isə Kirovabada getdi. 6) Ortaq tamamlıq Bunu mən çox gözəl bilirəm, ancaq anam bilmir...(B.Bayramov) 2. Ortaq ara sözlər Deyirəm, bəlkə, duman açıldı, aydınlıq oldu (B.Bayramov). İntəhasız, dava var uzun olur, dava var qısa (Mir Cəlal). 3. Ortaq ədat Yalnız çəyirtkələr ora-bura uçuşur; cırcıramaların laylalı səsi kəsilmirdi (M.İbrahimov). Ədat digər ortaq üzvlərlə birlikdə də işlədilə bilər: Bəs nə üçün o böyüdükcə atası qeydkeş və iztirablı görünür, anası həyəcanlı bir ürəklə başının üstündə titrəyir? (M.İbrahimov). 4. Ortaq bağlamalar və şəkilçilər Maq-qara özünü kölgəliyə verib köyşəyir, quşlar budaqlarda gizlənir, itlər dilini bir qarış çıxararaq ləhləyirdi (M.İbrahimov). Gah peşəkar artistlər tamaşa göstərir, gah da özfəaliyyət kollektivləri çıxış edirdilər. Həmin misallarda hekayə forması şəkilçilərinin, eləcə cəm şəkilçisinin sonuncu komponentdə iştirak edərək, bütün komponentlər üçün ortaq olması həmin komponentlərin əlaqəli olmasını təmin edir.Tabesiz mürəkkəb cüm- lənin komponentləri arasında zaman uzlaşması olur ki, bu da onların əlaqəli olmasına xidmət edir. Belə ki, əvvəlki komponentdə hansı zaman və ya şəkil iştirak edirdisə, sonrakı da ona uyğunlaşır. Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|