Microsoft Word 1-ci m vzu- fh t snifati

güclü  olduğu  üçün  adamlar  radiasiyadan  zədələnməyə  zərbə  dalğasının  və  işıq 
şüalanmasının  təsir  dairələrindən  daha  çox  məruz  qalırlar.  Məsələn,  xarici 
mətbuatın  məlumatlarına  görə,  neytron  döyüş  sursatının  partlayışı  zamanı 
sursatın  gücündən  (500-dən  2  min  tonadək)  asılı  olaraq,  izafi  təzyiq  300-500  m 
məsafədə 0,3 kqq/sm-ə çatır və bu sahədə güclü dağıntılar baş verir. Təzyiq 650-
1000  m  məsafədə  0,1  kqq/sm  olur  ki,  burada  orta  dərəcəli  və  zəif  dağıntılar 
yaranır,  nüfuzedici  radiasiya  2000  m-dək  təsir  göstərir. Bu  məsafədəki  sahələrdə 
mühafizədən  kənarədə  qalan  adamlar  10  raddan  100  min  rad-dək  şüalanmaya 
məruz qala bilərlər (rad - maddə tərəfindən udulan dozaya deyilir). 
Neytron  bombası  partlayışının  təsirindən  mühafizə  olunmayan  adamlar 
partlayış  mərkəzindən  800  m-dək  məsafədə  bir  anda,  1600  m-dək  məsafədə 
partlayışdan bir neçə gün sonra məhv ola, 2000 m məsafədə isə ən təhlükəli şüa 
xəstəliyinə tutula bilərlər. Qış vaxtı (rütubətli havada) neytron selinin zərərli təsir 
məsafəsi yaydakına nisbətən 1,2 dəfəyədək az olur. 
Neytron  partlayışı  zamanı  nüfuzedici  radiasiyadan  mühafizə  nisbətən 
çətindir.  Partlayış  zamanı  nüfuzedici  radiasiyanın  təsir  dairəsi  eyni  güclü  digər 
nüvə  sursatlarının  təsir  dairəsindən  təxmi  nən  iki  dəfə  artıqdır.  Daldanacaqların 
radiasiyası  zəiflətmə  əmsalı  1,5-2  dəfə  az  olduğuna  görə,  neytron  döyüş 
sursatından  qorunmaq  üçün  nəzərdə  tutulan  daldalanacaqda  divar  və  tavanın 
qalınlığı adi radiasiya daldalanacağındakından 1,5-2 dəfə qalın,  yəni 130 -150 sm 
olmalıdır. 
  
 
Kimyəvi silah. Təyinatına və orqanizmə təsirinə görə zəhərləyici görə 
zəhərləyici maddələrin təsnifatı. 
 
Kimyəvi silah kütləvi qırğın silahlarından biri olub, zəhərləyici maddələr (ZM) 
və  onları  tətbiq  etmək  üçün  istifadə  olunan  vasitələrə  deyilir.  Kimyəvi  silahın 
əsasını  zəhərləyici  maddələr  (ZM)  təşkil  edir.  Zəhərləyici  maddələr  (ZM)  hərbi, 
sənaye  və  təsərrüfat  obyektlərinə  qarşı  işlədilərkən  qoşunların  şəxsi  heyətlərini, 
fəhlələri,  qulluqçuları,  əhalini  sıradan  çıxaran,  yaxud  onların  döyüş  və  əmək 
qabliyyətinin zəifləməsinə, heyvanların zədələnməsinə, habelə bitkilərin məhvinə 
səbəb ola bilən xüsusi kimyəvi birləşmələrdən (zəhərli maddələrdən) ibarətdir. 

---

Kimyəvi silahın ən vacib xüsusiyyətləri aşağıdakılardır. 
•  maddi sərvətləri məhv etmədən canlı qüvvələri zədələmək imkanı. ZM-
in maddi sərvətlərə təsiri onların zəhərlənməsi ilə məhdudlaşır ki,bu da onlardan 
istifadəni çətinləşdirir; 
•  zəhərlənmənin sürətlə baş verməsi və zədələnmənin ağır olması 
•  istehsalın nisbətən ucuz başa gəlməsi. 
Məlum  olan  bütün  zəhərləyici  maddələr  orqanizmə  təsirinin  xarakterinə 
görə  (toksikoloji  təsnifat),  döyüş  təyinatına  və  ərazidə  zəhərlənmənin 
davamlılığına görə (taktiki təsnifat) qruplara ayrılır. 
Bir  sıra  ölkələrin  cəbbəxanalarındakı  müasir  zəhərləyici  maddələrin 
toksikoloji təsnifata görə aşağıdakı qruplara ayırmaq mümkündür: 
Sinir iflicedici ZM kimyəvi strukturuna görə fosforlu üzvi maddədir (FÜM). 
Belə maddələrə zarin, zoman və V qazı aiddir. 
Zarin  və  zoman    rəngsiz  (və  ya  sarımtıl),  səciyyəvi  iyli  mayelərdir.  Bu 
maddələr  üzvi  həlledicilərdə,  o  cümlədən  yağlarda  və  yağaoxşar  maddələrdə 
yaxşı,  suda  isə  zəif  həll  olur,  havada  tez  bir  zamanda  ölümcül  təsir  göstərən 
yüksək  konsentrasiyalı  buxar  törədir.  Yay  vaxtı  ərazini  zarin  damcıları  8  saata, 
zoman isə bir sutkaya qədər müddətə zəhərləyə bilər. 
Zarinin  buxarları  havadan  4,77  dəfə,  zomanınki  isə  6,33  dəfə    ağırdır. 
Zarinin ikinci buludunun zədələyici təsiri 4-7 saatadək davam edir. Suaxmazlarda 
zarinin zəhərləyici təsiri 25 sutkayadək, zomanınkı isə 2,5 ayadək qalır. 
V  qazı  suda  zəif,  üzvi  həlledicilərdə,  yanacaq,  sürtgü  materiallarında  yaxşı 
həll olan rəngsiz mayedir. Rezin-texniki məmulatlara və lak-boyaq örtükləri yaxşı 
hopur. Yavaş buxarlandığı üçün (20C-də 10
-3
 mq/1) ərazidə uzun müddət qalır. 
V qazı, zoman, zarin davamlı zəhərləyici maddələrdir. 
Fosforlu  üzvi  zəhərli  maddələr  (FÜZM)  tətbiq  edilərkən  zəhərlənmə, 
adətən, maye damcılarının dərini səthinə düşməsi hallarında, yaxud həmin ZM-in 
buxarları tənəffüs yollarından keçərkən baş verir. 
Ümumzəhərləyici təsirli ZM əsasən tənəffüs üzvlərindən keçib orqanizmin 
ən vacib sistemlərinə sürətlə təsir göstərən tezbuxarlanan kimyəvi birləşmələrdir. 

---

Zəhərləyici  maddələrin  bu  qrupuna  sianid  turşusu  və  xlorsian  aiddir.  Son 
vaxtlar  sianid  turşusu  güclü  təsirli  zəhərli  maddələrə  aid  edildiyi  üçün  onun 
xassələri sonrakı paraqrafda nəzərdən keçiriləcəkdir. 
Xlorsian  kəskin  iyli,  sudan  ağır,  rəngsiz  mayedir.  Suda  məhdud  miqdarda 
(7%), üzvi həlledicilərdə (spirt, efir) yaxşı həll olur. 
Xlorsian  qıcıqlandırıcı  təsirə  malikdir.  İlk  qıcıqlandırma  konsentrasiyası 
0,0025  mq/l,  güclü  yaşaxma  və  bəbəklərin  spazmasına  səbəb  olan  dözülməz 
konsentrasiyası  0,06  mq/l-dir  .Bundan  artıq  konsentrasiyalar  orqanizmin  ümumi 
zəhərlənməsi ilə nəticələnir. Xlorsian davamsız zəhərli maddədir. 
Dəridə  yaraçıxaran  ZM  elə  zəhərli  birləşmələrdir  ki,  onlar  hətta  ən  cüzi 
miqdarda bədənin dəri örtüyünü zədələyə bilir. 
Kimyəvi təmiz iprit zəif gənəgərçək iyli, şəffaf, yağlı, rəngiz mayedir. O, üzvi 
həlledicilərdə, yağ və yağaoxşar maddələrdə yaxşı, suda xeyli zəif həll olur. Ərzaq 
məhsullarına, 
məsaməli 
materiallara, 
boyaq 
örtüklərinə, 
rezin-texniki 
məmulatlara  asanlıqla  hopur  və  onların  uzun  müddət  zəhərli  qalmasına  səbəb 
olur.  Ərazi  uzun  müddət-yayda  7  sutka,  qışda  bir  neçə  həftə  zəhərli  qalır.  İprit 
suda  yavaş  hidroliz  olunur  və  neytrallaşır  (zəhərsizləşir),  qələvilərin  təsirindən 
ipritin  hidrolizi  sürətlənir.  Xlorlu  əhəng,  xloraminlər  və  sulfidlər  ipriti  tez 
zəhərsizləşdirir.  İprit  kontakta  olduğu  orqanlara  və  toxumalara  (tənəffüs 
yollarına,  gözlərə,  dəriyə,  mədə-bağırsaq  sisteminə)  təsir  edir,  bədənin 
zədələnmiş  yerindən  qana  sorulması  nəticəsində  isə  ümumzəhərləyici  təsir 
göstərir.  Bədənin  səthinə  düşən  iprit  damcıları  7  dəqiqədən  sonra  dərinin  alt 
qatlarına  keçir.  20-30  dəqiqə  ərzində  isə  heç  bir  ağrı  hissi  törətmədən 
orqanizmdə tamamilə sorulur. İprit davamlı zəhərli maddədir. 
Boğucu  təsirli  ZM  elə  maddələrə  deyilir  ki,  onlar  xüsusən  ağciyər 
toxumalarını zədələyir, orqanizmin digər toxumalarına güclü təsir göstərmir. 
Boğucu  təsirli  zəhərli  maddələr  qrupuna  fosgen  və  difosgen  aiddir. 
Fosgenin xassələri sonrakı paraqrafda nəzərdən keçiriləcəkdir. 
Difosgen  qaynama  temperaturu  128  dərərcə  olan  mayedir,  yavaş 
buxarlanır. Havadan 7 dəfə ağırdır. Yayda ərazinin açıq yerlərində 1saata, meşəlik 
yerlərində isə bir neçə saatadək zəifləyir. Difosgen suda həll olur, bu zaman xlorid 
turşusu və karbon qazı yaratmaqla parçalanır. Difosgen su quyularını zəhərləmir. 
Difosgen davamsız zəhərləyici maddələrə aiddir. 

---