Microsoft Word 1-ci m vzu- fh t snifati

Qıcıqlandırıcı ZM Si-Es və adamsit aid edilir. 
Adamsit  yaşılımtıl  rəngli  bərk  maddədir,  suda  həll  olmur,  üzvi 
həlledicilərdə,  xüsusən  qızdırılarkən  və  asetonda  yaxşı  həll  olur.  Yavaş 
buxarlanması və pis həll olmasına görə torpağı uzun müddət zəhərləyə bilər. Suda 
parçalanmır, qələvi maddələr onun suda hidrolizini sürətləndirir. 
Adamsitin 1,41 mq/l konsentrasiyası olan havada 2 dəqiqə və ya 0,28 mq/l 
konsentrasiyalı  havada 20 dəqiqə qalarkən ölümcül zəhərlənmə baş verir. 
 Si-Es  suda  pis  həll  olan  rəngsiz  maddədir.  O,  spirtdə  bir  qədər,  asetonda, 
dioksanda,  metilxloriddə,  etilasetatda,  benzolda  isə  yaxşı  həll  olur.  Aerozol 
şəklində tətbiq olunur. 
 Si-Es  maddəsinin  ümumi  zəhərliliyi  zəifdir,  lakin  o,  qıcıqlandırıcı  təsirə 
malikdir  ki,  bu  da  asqırtıya,  öskürəyə,  gözlərdən  çoxlu  yaş  axmasına,  tənəffüsün 
çətinləşməsinə səbəb olur. Bunlardan başqa dəriyə gicitkən kimi qaşındırıcı təsir 
göstərir, yüksək konsentrasiyası 0,001-0,005 mq/l-dir. 
 Gözyaşardıcı  və  ya  lakrimator  (yunanca  lakrime-göz  yaşı)  maddələr 
gözlərin,  burunun  selikli  qişalarını  qıcıqlandırır,  bu  isə  gözdən  yaş  axması, 
bəbəklərin  spazması,  burundan  güclü  selik  axması  ilə  nəticələnir.  Bunlar 
tərkibində  haloid  olan  üzvi  maddələrdir.  Belə  maddələrdən  əsasları 
xlorasetofenon və brombenzilsianiddir. 
 Xlorasetofenon  bənövşə  və ya  meşəgilası  iyi  verən  bərk  kristal  maddədir. 
Üzvi həlledicilərdən yaxşı həll olur. Suda hətta qaynadılarkən də dağılmır. Müsbət 
20C-də buxarlanır, buxarları havadan 5,3 dəfə ağırdır. 
Yayda ərazidə bir neçə gün təsirini saxlayır. 
Brombenzilsianid  acı,  badam  iyli,  rəngiz,  yaxud  sarımtıl  kristal  maddədir. 
Suda, demək olar ki, həll olmur, üzvi həlledicilərdə isə yaxşı həll olur.Suda hidroliz 
olunmur, torpaqda bir ayadək qala bilər. 
 LSD rəngsiz, bərk kristal maddədir, suda zəif, üzvi həlledicilərdən yaxşı həll 
olur. Orqanizmə tənəffüs yolları ilə təsir etməsi daha çox ehtimal olunur. Mədə-
bağırsaq yolları ilə zəhərlənmə də mümkündür. 
 Bi-zet  suda  həll  olmayan,  ağ  kristal  tozdur.  Bi-zet  orqanizmə  tənəffüs  və 
mədə-bağırsaq yolu ilə keçir. 

---

 Zəhərləyici maddələr, zəhərlənmiş hava ilə nəfəs aldıqda, ZM dəri üzərinə 
və selikli qişaya düşdükdə, həmçinin zəhərlənmiş yeyinti məhsullarından və sudan 
istifadə  etdikdə  insanları  və  heyvanları  zədələyir.  Ona  görə  onların  seçilməsi  və 
tətbiqi  üsulları  yerli  şəraitdən,  zəhərləyici  maddələrin  xassələrindən  və  qarşıya 
qoyulmuş məqsəddən asılı olaraq müxtəlif ola bilər. 
Kimyəvi  silah  təyyarə  bombalarında,  top  güllələrində,  maye  çiləyə  bilən 
təyyarə  cihazlarında  və  müxtəlif  tərtibatlarda,  habelə  buxar  və  aerozol  (tüstü, 
duman)  şəklində  tətbiq  edilə  bilər.  Bu  halda  zəhərləyici  maddələr  küləyin 
istiqamətində on kilometrlərlə məsafəyə yayıla bilən zəhərli bulud yaradır. 
Havanın  zəhərlənmə  təhlükəsinin  dərəcəsi  ZM-in  qatılığı  və  mühafizə 
olunmayan adamın zədələndiyi vaxtla müəyyən edilir. 
Ərazinin və obyektin zəhərlənmə dərəcəsi oraya düşən ZM-in miqdarından 
aslıdır  və  ZM-in  qramlarla  miqdarının  1m
2
  səthə  nisbəti  ilə  ifadə  olunan 
zəhərlənmə sıxlığna görə müəyyən edilir. 
Hərbi  məqsədlərlə,  bitkiləri  zəhərləyən  kimyəvi  maddələr-herbisid, 
defolinat  və  desikant  maddələr  də  tətbiq  edilə  bilər  ki,  bunlar  dənli  bitki 
əkinlərinin,  meşələrin  məhv  olunmasına,  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarının 
zəhərlənməsinə səbəb olur. 
Zəhərləyici maddələrin insanlara və heyvanlara göstərdiyi zədələyici təsirin 
müddəti,  həmin  ZM-in  fiziki-kimyəvi  xassələrindən,  həmçinin  ərazinin 
xarakterindən  və  havadan  asılıdır.  Havanın  temperaturu  yüksək  olduqca,  ZM 
daha tez buxarlanır, güclü külək buxarı səpələyir, yağış isə zəhərləyici maddələri 
torpaqdan, bitkilərdən, müxtəlif əşyalardan yuyub aparır. Binalarda, zirzəmilərdə, 
yarğanlarda,  dərələrdə  zəhərlənmiş  hava  uzun  müddət  qala  bilər.Kimyəvi 
silahdan  və  güclü  təsirli  zəhərli  maddələrdən  mühafizə  olunmaq  üçün 
əlehqazdan,  xüsusi  paltardan  və  ya  hermetik  bağlanmış  sığınacaqlardan  istifadə 
edilir. 

---

 
 
Химическое оружие 
 
 
 
Güclü təsirli zəhərləyici maddələr (GTZM) 
(Qəza təhlükəli kimyəvi maddələr (QTKM) 
 
Sənayenin  müxtəlif  sahələrində  kimyəvi  maddələr  və  materiallar 
istehsalının  həcmi  gündən-günə  artır.  Belə  bir  şəraitdə  bizi  istehsalatda  və 
məişətdə 100-dən çoxlu güclü təsirli zəhərli maddə (GTZM) əhatə edir. 
Respublikamızın 
təsərrüfatının 
xeyli 
obyektlərində 
güclü 
təsirli 
maddələrdən  ya  bilavasitə  istehsalat  məqsədləri  üçün,  ya  istehsalatla  əlaqədar 
olan müxtəlif proseslərin təmin edilməsi üçün istifadə edilir. 
 Güclü  təsirli  zəhərli  maddələrin  saxlandıqları  tutarlardan  və  qablardan 
kənara  axması  -  həm  dinc  dövrdə  qəzalar  nəticəsində,  həm  də  müharibə  vaxtı 
nüvə  partlayışının  zərbə  dalğasından,  adi  basqın  vasitələrinin  birbaşa  təsirindən 
və  ya  təxribatlar  yolu  ilə  GTZM  avadanlığının  dağıdılması  nəticəsində  baş  verə 
bilər. 

---

 Beləliklə,  düşmənin  nüvə  və  ya  adi  silahla  havadan  zərbələri  nəticəsində 
yaranan  qəzalar  zamanı  kimyəvi  obyektlərdə  GTZM-in  ətrafa  yayılması  (axması) 
mümkündür. Belə hallarda ikincili zədələnmə ocaqları yaranır. 
 Kimyəvi təhlükəli obyektlərdə aşağıdakı obyektlər aid edilir: 
-  kimya,  neft  emalı,  neft  kimyası  sənayesinin  və  onlarla  əlaqədar  olan    
digər sənaye sahələrinin müəssisələri; 
-  suyu  təmizləmək  (dezinfeksiya  etmək)  üçün  xlordan  istifadə  edilən  su 
kəməri və su təmizləmə qurğuları; 
-  soyuducu  agent  (maddə)  kimi  ammonyakdan  istifadə  olunan  soyuducu 
qurğulara  malik  müəssisələr  və  ilk  növbədə  yeyinti,  meyvə-tərəvəz,  ət-yağ 
sənayesi,  balıq  sənayesi  sahələrinin,  ərzaq  ehtiyatlarını  saxlayan  idarələrin 
soyuducu qurğuları və bazaları; 
-  GTZM  daşınan  nəqliyyat  vasitələrinin  dayanması  üçün  xüsusi  yolları  olan 
dəmiryol stansiyaları; 
-  taxıl  və  taxıl  məmulatı  anbarlarının  dezinfeksiya  və  deretizasiya  edilməsi 
(həşərat  və  gəmiricilərlə  mübarizə)  üçün  zəhərli  maddələr  ehtiyatı  saxlanılan 
xüsusi anbar və bazalar; 
-  kənd  təsərrüfatında  işlədilən  kimyəvi  təsirli  maddələr  ehtiyatı  saxlanılan 
anbarlar və bazalar. 
Xalq təsərrüfatında ən çox işlədilən bəzi güclü təsirli-qəza təhlükəli kimyəvi 
maddələri nəzərdən keçirək. 
Ammonyak boğucu, kəskin naşatır iyli, rəngsiz qazdır,  olunma həddi 0,037 
mq/l-dir, dadı çox acıdır, havadan yüngüldür. Ammonyak yuxarı tənəffüs yollarına 
və  gözlərə  qıcıqlandırıcı  təsir  göstərir.  Onun  yüksək  konsentrasiyaları  gözlərdə 
ağrıya və güclü yaşaxmaya, təngənəfəsliyə, kəskin öskürməyə, başgicəllənməsinə, 
mədə  ağrılarına,  qusmaya  səbəb  olur.  Susuz,  saf  maye  ammonyak  dəridə  ağır 
yanıqlar  törədir,  çünki  o,  nəinki  qələvi  kimi,  həm  də  yüksək  buxarlandırma 
hərarətinə  malik  dondurucu  maddə  kimi  təsir  göstərir.  Ammonyakı 
zərərsizləşdirmək üçün 1/20 nisbətində sudan istifadə edilir. 
Xlor kəskin boğucu iyli, göyümtül-sarı qazdır. Havadan 2,5 dəfə ağırdır. Su 
təchizatı  və  kanalizasiya  sistemlərinin  təmizləyici  qurğularında,  içməli  və  tullantı 
suların  təmizlənməsi  və  zərərsizləşdirilməsi  üçün  çoxlu  xlor  işlədilir.  Xlor  yuxarı 

---