Microsoft Word 1-ci m vzu- fh t snifati

İonlaşdırıcı  şüalanma  mənbəyi    -    ionlaşdırıcı  şüalar  buraxan  və  ya  burax 
maq imkanına malik olan quröu və radiaktiv maddədir. 
Radiaktivliyin  parametrlərini    müəyyən  etmək  üçün  işıqtexniki, 
elektromaqnit,  seysmik,  akustik,  radiolokasiya  və  d.  aşkarlama  qurğularından 
istifadə edilir. 
Radiasiya şüalanmasını yaradan mənbələr müxtəlif olur və onların qarşısının 
alınmasının müxtəlif metodologiyaları və texniki üsulları mövcuddur. 
 
Nüvə-yanacaq istehsalı ilə məşqul olan obyektlərdə və radiaktiv 
materiallar daşınarkən qəza zamanı yaranan radiaktiv çirklənmə 
 
Şüalanma  səviyyəsinin  artması  ilə  nəticələnən  qəzalar  zamanı  şüalanma 
dozasının,  şüalanan  şəxslərin  sayının,  ətrafın  radiaktiv  çirklənməsinin,  maliyyə  və 
sosial itkilərin minimuma endirilməsi üçün tədbirlər həyata keçirilməlidir. 
Proqnozlaşdırma metodu ilə  radiasiya şəraitinin müəyyən edilməsinə nüvə 
partlayışları  (koordinatları,  gücü,  partlayış  növü,  vaxtı)  və  orta  küləyin 
parametrləri  (istiqaməti  və  sürəti)  haqqında  məlumatların  yığılması  və  mümkün 
çirklənmə ərazisinin sxemini xəritəyə çəkılməsi daxildir. 
Proqnozlaşdırma  nəticəsində  mümkün  radiaktiv  çirklənmənin  miqyası  və 
ərazisi müəyyən olunur. 
Mümkün  radiasiya  şəraitinin  proqnozlaşdırılması  üçün  lazım  olan 
məlumatlar: 
  AES-in yerinin  koordinatları 
  Reaktorun tipi,  onun  enerji səviyyəsi 
  Radiaktiv maddələrin  tullanmaya başlama vaxtı 
  Küləyin istiqaməti və sürəti 
  Havanın şaquli  dayanıqlılıq səviyyəsidir. 
 
Dozimetrik  cihazlar  istifadə  edən  kəşfiyyat  orqanlarından  alınmış  radiaktiv 
zəhərlənməyə 
dair 
dəqiq 
məlumatlar 
radiasiya 
şəraitini 
obyektiv 
qiymətləndirməyə imkan verir. 
AES-də  qəza  baş  verən  zaman  radiasiya  şəraitini  qiymətləndirmək  üçün 
aşağıdakı məlumatlar nəzərə alınmalıdır: 
•  Radiaktiv  çirklənmə  ölçüləri  (uzunluq,  en,  sahə)  və  onların  ərazidə 
yerləşməsi; 
• İstənilən saat və yerdə qamma şüalanmanın gücü;  
• Yoluxma yerinin istənilən nöqtəsində insanların xarici şüalanma dozası; 

---

• Ərazinin radiaktiv çirklənməyə başlama vaxtı; 
• Radiaktiv çirklənmə yerində olan insanların sayı; 
 
Radiaktiv çirklənmiş ərazini müvafiq zonalara ayırmaq lazımdır: 
1. Radiasiya nəzarəti zonası - 1 mZv – 5 mZv. Bu zonada ətraf mühitin, kənd 
təsərrüfatı məhsullarının radiaktivliyinin və əhalinin daxili və xarici şüalanmasının 
monitorinqindən  də  əlavə,  şüalanma  dozasının  endirilməsi  üzrə  tədbirlər  həyata 
keçirilir. 
2. Məhdud yaşayış zonası  - 5 mZv – 20 mZv. Bu zonada 1-ci zonada olduğu 
kimi,  monitorinq  işləri  və  əhalinin  mühafizəsi  üzrə  tədbirlər  görülür.  Daimi 
yaşamaq üçün bu əraziyə giriş məhdudlanmır, lakin sağlamlığa dəyə biləcək zərər 
haqqında məlumatlar verilir. 
3.  Köçürülmə  zonası  -  20  mZv  -  50  mZv.  Daimi  yaşamaq  bu  ərazidə 
qadağandır, ümumiyyətlə, uşaq və gənclərə isə girişə icazə verilmir. 
4. Məhdud zona - 50 mZv və daha çox.  Bu ərazidə yaşamağa icazə verilmir. 
Hər hansı bir məqsədlə bu ərazinin təbiətindən istifadə qanunvericilikdə nəzərdə 
tutulan xüsusi aktlarla idarə olunur. 
 
 
Nüvə silahlalarının tətbiqi zamanı radiaktiv çirklənmə 
 
Nüvə  silahlarının  tətbiqi  zamanı  ionlaşdırıcı  şüalanma  nüfuzedici  radiasiya 
və  ərazinin radiaktiv çirklənməsinin nəticəsində yaranır. 
Nüfuzedici  radiasiya  -  qamma  şüaları  və  neytronlar  selindən  ibarətdir.  
Qamma  şüaları  və  neytronlar  seli  fiziki  xassələrinə  görə  bir-birindən  fərqlidirlər, 
onlar  üçün  eyni  olan  xüsusiyyət  isə  havada  hər  tərəfə  4  km  məsafəyə  yayıla 
bilmələridir.  Qamma  şüaların  insana  təsiri  udulan  doza  ilə  xarakterizə  olunur. 
qamma  şüaları  və  neytronlar  seli  atom  və  molekulları  müxtəlif  orqanlardan 
keçərək, onların hüceyrələrini ionlaşdırır, bu da şüa xəstəliyinin yaranmasına səbə 
olur. 
Qamma şüaların insana təsiri udulan doza ilə xarakterizə olunur. Havada və 
yerdə nüvə partlayışları zamanı qamma şüalanmanın dozası partlayış mərkəzindən 
bərabər məsafədə eyni olur, lakin havanın sıxlığından asılıdır. Havanın sıxlığı yayda 
qış  mövsümünə  nisbətən  azdır,  bu  səbəbdən  partlayış  mərkəzindən  eyni 
məsafədə şüalanma dozasının səviyyəsi qış mövsümünə nisbətdə daha çox olur.  
Havadan sıxlığı daha da çox olan materiallarda qamma şüaları və neytronlar 
seli  daha  da  zəifləyir.  Bu  o  səbəbdən  baş  verir  ki,  sıxlığı  daha  da  çox  olan 

---

Nufu z  e d ic i   rad i a si y an ?n  m u h afi z?   ma te ria l l ar?n d an  
k e cm ? si
L
A
B
А
B
d
y
d
y
D
y
D
o y
materiallarda  eyni  həcmdə  atomların  sayı  da  çox  olur,  qamma  şüaları  və 
neytronlar da onlarla daha çox təsirdə olur. 
Aşağıda  radiasiya  şüasını  2  dəfə  azaldan    bəzi  materialların  qalınlığı 
göstərilmişdir. 
 
 
Müdafiə materialı
 
2 dəfə azaltma qalınlığı, sm
 
Sıxlıq, q/sm³
 
Qurğuşun
 
1
 
11.3
 
Beton
 
6.1
 
3.33
 
Polad
 
2.5
 
7.86
 
Torpaq
 
9.1
 
1.99
 
Su
 
18
 
1.00
 
Ağac material
 
29
 
0.56
 
Hava
 
15000
 
0.0012
 
 
 
 
 
 
 
 
 
D
y
 
– maneədən sonrakı  doza  
D
oy
– maneədən öncəki doza  
L 
   – maneənin qalınlığı  
dy
  – yarım zəifləmə qatı  
 
 
 
 
D
y
=D
oy
/2
L/dy
  
 
 
 

---