Filologiya məsələləri, 2017
133
4. Baş və budaq cümlələrdə hərəkətin cərəyan etməsi üçün zaman
dövrünün ümumiliyindən başqa hadisələr arasında heç bir digər referensial
əlaqəliliyin müşahidə edilmədiyi hallar da mövcuddur. Misal üçün:
The night seemed a little less dark when she looked out, and to the last
there was a lightning in the sky, down near the horizon where the moon would
show. [J. Steinbeck 7, 76]
5. Zaman budaq cümləli strukturda hadisələrin sürətli əvəzlənməsi
münasibəti mövcuddurr, yəni baş cümlədəki hərəkət budaq cümlədəki
hərəkətdən dərhal sonra cərəyan edir. Məsələn:
There wasn’t much in it, and when I’d finished it, I opened up the only one
I had left, and I tell you I felt pretty good steering, and it was a pretty night to
cross. [E. Hemingway 5, 50]
6. Baş cümlədəki hərəkət budaq cümlədəki hərəkətdən öncə cərəyan edir.
Məsələn:
When I came on board I had just forty cents left. [E. Hemingway 5, 25]
7. Baş cümlədəki hərəkət budaq cümlədəki hərəkətdən sonra baş verir.
Məsələn:
When I started out he woke up and went back to sleep again. [E.
Hemingway 5, 37]
Və:
When I finished I stopped in at Donovan’s and had a beer and talked with
the old man and then walked back to the San Francisco docks, stopping in at
three or four places for beer on the way. [E. Hemingway 5, 25]
Zaman budaq cümləsində iştirak edən bağlayıcılar mətnin temporallığının
təzahürlərindən biridir və həmin budaq cümlənin təsvir etdiyi situasiyanın
temporal lokalizasiyası funksiyasını yerinə yetirir. Mətnin strukturlaşması iki
səviyyədə - cümlə (baş/budaq) səviyyəsində və cümlələr ardıcıllığı səviyyəsində
həyata keçdiyi ilə bağlı temporal lokalizasiyanın zaman budaq cümləsi kimi
vasitələri mətndə temporal ardıcıllığın təmin olunmasında iştirak etməklə
yanaşı, daha geniş semantik münasibətləri də formalaşdırır. Məsələn, T.Qivon
budaq cümlələrin baş cümləyə münasibətdə yerləşmələrindən asılı olaraq
onların müxtəlif semantik rollarını qeyd edir. [3, 136] Belə ki, “postpozisiyada”
kı budaq cümlələri baş cümlənin semantik strukturuna daha dərindən
inteqrasiyaya meyilli olduğu halda, “prepozisiya” mövqeyində onlar daha çox
əvvəlki kontekstlə əlaqədədirlər. Və əksinə olaraq, prepozisiyada yerləşən
budaq cümlələr əvvəlki kontekstlə daha çox əlaqə nümayiş etdirirlər. Bu
müddəalar, həmçinin, V. Ramseyin “when” bağlayıcılı zaman budaq cümlələrin
funksiyalarının tədqiqində də göstərilir. [6, 149] Həmin budaq cümlələrin
prepozisiyada mövqeyi onların daha çox əvvəlki kontekstlə əlaqələrinin
olmasını aşkarlayır. “When” bağlayıcısı ilə birgə zaman budaq cümlələrinin
prepozisiyada işləm məqamlarına nəzər salaq:
Filologiya məsələləri, 2017
134
The supper waited until dark for his father to return. When at last he came
in with Billy Buck, Jody could smell the delicious brandy on their breaths.
[J. Steinbeck7, 92]
“When at last he came in with Billy Buck” budaq cümləsi əvvəlki cümlə
ilə şam yeməyi ətrafında cərəyan edən eyni bir mövzunun ardıcıl açılması
təsviri ilə bağlıdır və ümumi konteksti formalaşdırır:
Digər misalı nəzərdən keçirək:
I got his arm around behind him and came up on it but I brought it too far
because I felt it go. When it went he made a funny little noise and came forward
me holding him throat and all, and bit me in the shoulder. [E. Hemingway 5,
45]
Burada da “when” bağlayıcısının zaman budaq cümləsinin “When it
went” əvvəlində işlənməsi ümumi mətn çərçivəsində əvvəlki kontekstlə bağlılıq
nümayiş etdirir.
“When” bağlayıcısı ilə yanaşı “while” bağlayıcısı da mətndə analoji
temporal funksiya daşıyır:
And he had known a horse paralyzed with fright to come out of it when his
rider told him what it was that was frightening him. While he talked in the
mornings, Billy Buck cut twenty or thirty straws into neat three-inch lengths and
stuck them into his hatband. [J. Steinbeck 7, 99]
Analoji olaraq prepozisiyada yerləşən artıq “while” bağlayıcısının iştirak
etdiyi “while he talked in the mornings” zaman budaq cümləsi də eyni
funksiyanı yerinə yetirir, yəni bütöv mətnin struktur cəhətdən formalaşmasına
xidmət edir.
Maraqlıdır ki, postpozisiyadakı zaman budaq cümləsi bilavasitə baş cümlə
ilə bağlıdır, yəni burada lokal əlaqəlilik eyni cümlə çərçivəsində cərəyan edən
iki hadisə arasında mövcud olur. Məsələn:
What we have to do is to use the boat to chase them so they don’t take it
all when they make their run. [E. Hemingway 5, 19]
Bu mətndə iki komponent “when they make their run” sanki birinci
komponentin açılışına xidmət edir və “when” bağlayıcısı burada əsas rol
oynayır.
Digər misalda:
Carl Tiflin still drove her to a light cart, and she pulled on a hay rake and
worked the Jackson-ford tackle when the hay was being put into the barn.
[J. Steinbeck 7, 152]
Analoji olaraq “when the hay was being put into the barn” komponenti
əvvəlki komponentin açılışına xidmət edir.
Filologiya məsələləri, 2017
135
Nəhayət, zaman budaq cümlələri də təhkiyəli mətndə ardıcıllıq
göstəriciləri kimi çıxış edə bilər. İngilis dilində buraya, ilk növbədə, “when”
bağlayıcılı budaq cümlələri misal gətirmək mümkündür.
Bu sahədə tədqiqat aparmış M. Salkova “when” bağlayıcılı zaman budaq
cümlə strukturlarının mətndə bir neçə növ temporal münasibət ifadə etdiklərini
bildirir. Burada əsas diqqət baş cümlə ilə zaman budaq cümləsi arasındakı
qarşılıqlı əlaqəyə yönəlir. Məsələn, mətndə hadisələr axarı tezliklə dəyişərkən,
budaq cümlədəki hərəkətdən dərhal sonra baş cümlədəki hərəkət baş verir:
Suddenly Nellie jewrked back and nearly freed herself. From the direction
of the barn Jody heard a shrill whistling scream and a splintering of wood, and
then a man’s voice shouting. Nellie reared and whinnied. When Jody help to the
halter rope she ran at him with bared teeth. He dropped his hold and scuttled
out of the way, into the brush. [J. Steinbeck 7, 145]
Burada komponentlərin zaman ardıcıllığına “when” budaq cümləsi
bilavasitə təsir edir. Ardıcıllıq baş cümlə budaq cümlədən öndə yerləşəndə də
təmin oluna bilər:
You see what has become of him. And I myself saw the moment when his
reason left him. [J. Steinbeck 7,26]
Qeyd etmək lazımdır ki, zaman budaq cümlələrinin prepozitiv və
postpozitiv mövqeyi ilə yanaşı baş və budaq cümlələr arasında durğu
işarələrinin işlənməsinin də bütöv mətndə zaman ardıcıllığını təmin etmək kimi
rolu var. Bu, zaman budaq cümlələrinin hər iki mövqeyi üçün səciyyəvidir.
Məsələn:
Simon began to feel a little sick in the stomach. It reminded him of the day
he had been interviewed at Coventry Central nearly eight years before. Now
that he was a minister of the Crown he wasn’t any less nervous.
When he and Elithabeth returned to constituency headquartes they were
informed that only two more Candidates had been seen and the third was still
being interviewed. They walked around the town once again, even more slowly
this time, watching the shopkeepers put up their colored shutters and turn
“Open” signs to “Closed”. [J. Archer 2, 170]
Və:
How Charles dreaded the moment when he would be standing there
watching his brother Rupert in ermine. The only compensation would be if he
could produce a son who would one day inherit the title, as it was now obvious
Rupert would never marry. [J. Archer 2, 132]
Nümunələr həm prepozisiyada “when he and Elithabeth returned to
constituency headquarter” və həm də postpozisiyada yerlşən “when he would be
standing there watching his brother Rupert in ermine” zaman budaq
cümlələrinin nəzərdən keçirilən mətnləri irəliyə doğru apardığını göstərir.
Söhbət cərəyan edən hadisənin yeni vəziyyətə keçməsindən və beləliklə, təhkiyə
Dostları ilə paylaş: |