Filologiya məsələləri, 2017
154
köhnə söz hesab olunur. Yeri gəlmişkən deyək ki, ərəb dilində rasun-baş
deməkdir. Türk dilində Baş sözünə -gan şəkilçisi artırılaraq “başkan” sözü
yaradılmışdır. Hal-hazırda Azərbaycan dilində “Başçı” sözü Türk dilindəki
Başkan yerinə işlədilir.
3. Katip-Azərbaycan dilində katib. Özləşmə nəticəsində bu sözün
mənasına dayanılaraq Yazar (yazıçı) sözü yaradılmışdır. Bu gün çox işləkdir.
Göründüyü kimi yeni sözlərin hamısı türk dilinin qanunauyğunluğu ilə
bütün türklərin anlayacağı türk mənşəli sözlərdir və bunlar differensiallığa
deyil, inteqrallığa xidmət edə bilər.
1990-cı illər Türk dilli xalqların həyatında ciddi dəyişmələrə səbəb
olmuş, onlar müstəqillik əldə edərək yeni bir inkişaf mərhələsinə qədəm
qoymuşlar. Öz növbəsində bu da bir Devrim sayıla bilər. Köhnəlik yeniliklə
əvəz olunur, yeni iqtisadi şərait yeni ideologiya, yeni siyasi xətt
müəyyənləşdirilir. Türk dili xalqlar arasında ticarət, siyasət, elm, mədəniyyət
sahəsində inteqrallaşma hərəkatı günü-gündən güclənir. Bu əlaqələr zamanı
özləşmə prosesində Türk dilinə qazandırılmış sözlər və terminlər asanlıqla
və maneəsiz azərbaycanlılar tərəfindən mənimsənilir. Lakin bu prosesin
birtərəfli olmasını düşünənlər səhv edirlər. Belə ki, ölkəmizə gəlmiş və ya
təhsil almış Türk vətəndaşları Azərbaycan dili sözü olan “açar” leksik
vahidinin nə qədər milli olduğunu daim qeyd edir, bunu xalq arasında
yayacaqlarını söyləyirlər. Eləcə də “Döner” və “Endirim” sözləri
müstəqilliyimizə qədər dilimizdə işlək olmamışdır. Halbuki Azərbaycan
dilində dönmək feili də, -ər feili sifət şəkilçisi də vardır. Həmçinin dilimizdə
enmək feili -dır (təsirli feil əmələ gətirən şəkilçi) və -im (isim düzəldən
şəkilçi) olmuşdur.
Daha bir misal:
“Bacı” sözü Azərbaycan dilində çox işlək olmasına baxmayaraq Türk
ədəbi dilinə girə bilməmişdir. (Yalnız Türkiyənin Şərqində yaşayan
Azərilərin dilində işlədilmişdir). Məhz Azərbaycan dilinin təsiridir ki, bu söz
artıq 80 milyonun leksikonuna daxil olmuşdur. (Hətta “Yetiş Bacım”
televerilişi belə vardır).
Bütün bunlar onu təsdiq edir ki, özləşmə bir dil hadisəsi kimi özünə
qayıtma, özünü dərk etmə ilə doğrudan-doğruya əlaqədar olmuş və nəticədə
KİV vasitəsilə və adi ünsiyyətlər zamanı şahid olduğumuz müasir Türk ədəbi
dilinin təşəkkül tapmasına başlıca səbəblərdən biri olmuşdur.
ƏDƏBİYYAT
1. Ağamusa Axundov. Dilin estetikası, Bakı 1985
2. Ali Püsküllüoğlu. Öz Türkçe Sözlük, Ankara 1970
3. Cikiya. Türkçe Okuma Kitabı, Tiflis 1971
4. Lamiə Vaqifqızı. Türk və Azərbaycan dillərində özləşmə prosesinin tarixi
(avtoreferat), Bakı 2014
5. Mehmet Kaplan. Kültür ve Dil, İstanbul 1983
6. Veysi. Habname. (rus dilinə tərcüməsilə), Moskva 1971
Filologiya məsələləri, 2017
155
АЛМАМЕДОВ Ш.
ЗНАЧЕНИЕ ЯЗЫКОВОГО ЯВЛЕНИЯ, ПОД НАЗВАНИЕМ
“ÖZLEŞME” (ОЧИЩЕНИЕ) ДЛЯ ТУРЕЦКОГО ЯЗЫКА
РЕЗЮМЕ
Турецкий письменный литературный язык заимствовал из
арабского и персидского языка слишком много лексических единиц, в
результате чего образовался смешанный язык, называемый «Osmanlıca”,
изменивший турецкий язык в корне. В результате этого процесса из
письменного употребления вышли принципы образования
словосочетаний и предложений, на смену которых пришли арабские и
персидские изафеты. В турецкий литературный язык проникли не
только лексические элементы, но и целые арабские и персидские
синтаксические конструкции. Пренебрежительное отношение к своему
родному языку, свойственное верхушке феодального общества, привело
к тому, что словарный состав турецкого литературного языка в XVI–
XVIII вв. примерно на 90% состоял из арабо-персидских заимствований.
История борьбы за очищение турецкого языка началась еще в XVI веке
(Татавлалы Мухарреми и Эдирнели Назми), получив новое развитие во
второй половине XIX в. (Ибрагим Шинаси) и продолжившись на новой
основе деятелями группы „Новый язык" (1910 г.).
ALMAMEDOV SH.
THE MEANING OF PROCESS “OZLESHME”
(PURIFICATION) IN MODERN TURKISH LANGUAGE
SUMMARY
Turkish written literary language borrowed from Arabic and Persian
language so many lexical units, resulting in a mixed language called
«Osmanlıca", which changed the Turkish language completely. As a result
of this process the principles of the formation of phrases and sentences were
out of use in written language, which were replaced by the Arabic and
Persian ezāfe. Not only lexical items, but also the whole Arab and Persian
syntactic constructions were penetrated to the Turkish literary language. The
top of Feudal society, neglected of their mother tongue didn't use it and it has
led to the fact that approximately 90% of the vocabulary of the Turkish
language in the XVI-XVIII centuries consisted of the Arab-Persian
borrowings. The history of the struggle for the purification of the Turkish
language began in the XVI century, received a new development in the
second half of the XIX century and continued on the new basis by the new
leaders of the group “New language" (1910).
Rəyçi: Rüfət Rüstəmov
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Filologiya məsələləri, 2017
156
DÜRDANƏ VƏKİLOVA
ADİU
dürdanə.@.mail.ru.
MÜASİR İNGİLİS DİLİNDƏ NƏTİCƏ ƏLAQƏLİ MÜRƏKKƏB
CÜMLƏLƏR
Açar sözlər: kauzal, funksional-semantik kateqoriya, korelyativ cütlük.
Key words: causal, functional-semantic category, correlative pair.
Ключевые
слова:
каузальный,
функционально-семантическая
категория, коррелятивная пара.
Kauzallıq problemi Demokrit, Aristotel, Platon kimi antik filosofları
hələ lap qədim zamanlardan maraqlandırmışdır. Bu filosoflar tərəfindən
“səbəb” fəlsəfi kateqoriya olaraq obyektiv aləmdə hadisələrin inkişafında
genetik əlaqə kimi xarakterizə edilir. Bu, o deməkdir ki, bir hadisə ( səbəb)
digər bir hadisəni (nəticə) doğurur. Səbəb və nəticə bir- birindən
ayrılmazdır.Belə ki, hər bir səbəbin nəticəsi, hər bir nəticənin bir səbəbi
vardır.Bu proses linqvistikada da özünü doğruldur.
Struktur- semantik yanaşma ilə həyata keçirilən linqvistik tədqiqat
cümlənin semantikasından çox onun quruluşuna əsaslanır. Cümlə
strukturunun öyrənilməsində N.S.Pospelovun səbəb-nəticə əlaqəli tabeli
mürəkkəb cümlələrin baş və budaq cümlələri arasında əlaqəni tədqiq etməsi
xüsusi maraq kəsb edir. O yazır: “......həm səbəb budaq cümləli tabeli
mürəkkəb cümlələr, həm də nəticə budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr
məhz mürəkkəb cümlənin eyni struktur- semantik növünün korelyatlarıdır.”
Müəllif qeyd edir ki, səbəb və nəticə budaq cümləli tabeli mürəkkəb
cümlələr aşağıdakı quruluşda ola bilər: 1) baş cümlə səbəb bildirərsə, budaq
cümlə nəticə, baş cümlə nəticə bildirərsə, budaq cümlə səbəb mənasını ifadə
edir.
He was praised, as he sang well.
He sang so well that he was praised.
Sinsematik budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin əsas məqsədi
rematik funksiya daşıyan budaq cümlədə nəticə bildirməkdir.Səbəb
informasiyası daşıyan baş cümlə isə müvafiq şəkildə tematik yükü öz üzərinə
götürür. A.B. Bondarkonun sahələr nəzəriyyəsində deyilir: “ ....xüsusi
formalar sistemində morfoloji ifadəni əldə edərək, anlam kateqoriyası
qrammatik kateqoriyaya çevrilir. O, məhz söhbətin həm məzmun, həm də
ifadəyə əsaslanan dil hadisəsindən getdiyini vurğulamaq üçün funksional-
semantik kateqoriya (FSK) adlı termindən istifadə edir. FSK digər səviyyə
elementlərinin qrammatik kateqoriyalarla funksional əlaqəsini nəzərdə tutur.
Dostları ilə paylaş: |