Filologiya məsələləri, 2017
130
SAMIRA BABAYEVA
STATEMENT AND CONTEXT DIVISION INTO UTTERANCES
SUMMARY
The article studies the relation to the appointment of the concept
“statement” which is a controversial issue to the subject of research in the
modern linguistics.
In the course of research process we understand that the division of the
coherent speech of the product “statement” is made in different ways depending
on the criteria and attribute definitions for the phrase. In most
cases not all the
elements of the statement are taken into account in determining the utterance
context.
In the analysis an unambiguous clarification of the need to include a used
unit in the context to the few statements is being revealed.
САМИРА БАБАЕВА
ВЫСКАЗЫВАНИЕ И РАЗДЕЛЕНИЕ КОНТЕКСТА НА ФРАЗЫ
РЕЗЮМЕ
В статье исследуются отношение к назначению понятия
высказывание которое как спорный вопрос является объектом
исследования в современной лингвистике, разные точки зрения к
разделению предложения или контекста на высказывания. В ходе
исследовательского процесса мы понимаем, что разделение связного
речевого продукта на высказывания производится по-разному, в
зависимости от критерии и признаков определения фразы.
В большинство случаев в определении высказывания учитываются
не все элементы контекста. В ходе анализа обнаруживается однозначное
уточнение необходимости включения использованной в контексте
единицы в состав нескольких высказываний.
Rəyçi: prof. Əfqan Abdullayev
Filologiya məsələləri, 2017
131
YELENA İBRAHİMOVA
ADU
ZAMAN BUDAQ CÜMLƏSİNİN MƏTNYARADICI
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Açar sözlər: Zaman, temporallıq, nitq zamanı,
linqvistik zaman, dil
vahidləri.
Key words: Время, темпоральность, речевое время, лингвистическое
время, языковые единицы.
Ключевые слова: Time, temporality, speech time, linguistic time, linguistic
units.
Temporallığın sintaktik-semantik səviyyədə ifadəsi daha geniş
funksional imkanlara malikdir. Burada əsas diqqət
zaman budaq cümlələri və
başqa sintaktik vahidlərin temporallıq ifadə etməsinə yönəlir. Bu, cümlələri
bir-birinə bağlayan temporal münasibətdir.
Temporallığın zaman budaq cümlələri şəklində ifadə edilməsi dünyanın
bütün dillərinə aid universal cəhətdir. Bununla belə, burada dillərin
özünəməxsusluğu özünü göstərir. Qeyd edək ki, Hind-Avropa dillərində
(ingilis, alman, rus, fars və s.) zamanın budaq cümləsi şəklində ifadə edilməsi
türk dillərinə nisbətən ətraflı yayılmışdır. Bir qədər irəlidə biz bu barədə daha
geniş dir qədər irəlidə biz bu barədə daha geniş danışacağıq.
Qeyd etmək lazımdır ki, son tədqiqatlar cümlənin
təhlilinə çoxsəviyyəli
yanaşma ilə səciyyələnir. Cümləyə forma və məzmunun vəhdəti kimi baxan
dilçilər cümlənin səviyyələrinin ayrılıqda təsvirinin onun təbiətinin daha
dərindən dərk edilməsi vasitəsi olduğunu bildirir. Bunlar arasında, əsasən üç
aspekt – struktur (formal), semantik (məzmun) və kommunikativ (funksional)
aspektlər ayrılır və həmin aspektlər dil işarəsinin üç tərəfini (forma, məna və
işlənmə) əks etdirir.
Tədqiqata cəlb etdiyimiz mürəkkəb cümlələr öz struktur
xüsusiyyətlərinə görə baş bə budaq cümlələrdən ibarətdir. Onlardan hər biri
aydın şəkildə təzahür edən subyekt – predikat strukturuna malikdir və asılı
hissə zaman zərfliyi funksiyasını yerinə yetirir [4, 72].
Zaman budaq cümləli mürəkkəb cümlənin struktur xüsusiyyətləri onun
semantik mahiyyətini şərtləndirir. Həmin cümləyə daxil olan strukturların
semantik mahiyyəti onların, işarə etdikləri situasiyalar arasında
zaman əlaqəsini
əks etdirmələrindədir. Bu sintaktik vahidlərin çoxkomponentli olması ilə bağlı,
onların temporal potensialı bir sıra temporal baxımdan relevant elementlərin
qarşılıqlı təsirindən yaranır. Həmin elementlərə zaman bağlayıcısının leksik-
Filologiya məsələləri, 2017
132
qrammatik mənası, zaman budaq cümləli strukturun hər iki hissəsindəki fel-
xəbərin tərzi, zaman formalarının kateqorial qrammatik mənası, konkret dil və
qeyri-dil təzahürlərinə malik ola bilən praqmatik amillər aidddir.
Mətndə yerinə yetirdikləri funksiyaya görə zaman budaq cümlələri artıq
nəzərdən keçirdiyimiz zaman zərflərinə sintaktik və semantik baxımdan
oxşarlıqları ilə səciyyələnir.
1) Sintaktik baximdan zaman budaq cümlələri zaman zərfliyidir və
təhkiyə müstəvisində baş cümlədəki hərəkətin
temporal yerləşdirilməsi
funksiyasını yerinə yetirir. Zaman zərfləri ilə zaman budaq cümlələri arasında
fərq ondan ibarətdir ki, zaman budaq cümlələri həmin funksiyanı birbaşa deyil,
bas cümlə ilə qarşılıqlı asılılıq şəraitində yerinə yetirir.
2) Semantik cəhətdən zaman budaq cümlələri baş cümlədəki hərəkətin
temporal yerləşdirilməsinin çərçivəsini dəqiqləşdirir, səciyələndirir və yaxud
təsvir edir, lakin onu adlandırmır.
Ümumiyyətlə, zaman budaq cümləli strukturlar mətndə temporallığı ifadə
edən əsas vasitələrdən biridir və təhkiyənin potensial komponentləridir. Qeyd
etmək lazımdır ki, bu strukturlara daxil olan hissələrin işarə etdikləri hadisələr
arasında mövcud zaman münasibətləri,
ilk növbədə, bağlayıcılarla göstərilir.
Təhlil olunmuş strukturlar universallıq, yəni zaman münasibətlərinin bütün
mümkün növlərini ifadə etmək qabiliyyəti ilə səciyyələnir. Hər iki hadisə
zamanı bu hadisələrin təsvir etdikləri situasiyanın referensial ümumiliyi, o
cümlədən hərəkətin subyektinin və yaxud obyektinin, məkan yerinin və digər
parametrlərin ümumiliyi qeyd edilir.
1.Zaman budaq cümləsindəki hərəkət baş cümlədəki hərəkət ilə eyni
zamanda cərəyan edir və budaq cümlədəki hərəkətin
zaman məsafəsi minimal
interval və yaxud zaman müstəvisində bir nöqtə kimi müəyyən olunur. Məsələn:
He was sitting there, his arm hanging, when the boat passed them coming
back up the channel. [E. Hemingway 5, 62]
Və:
Kino was in mid-leap when the gun crashed and the barrel-flash made a
picture on his eyes. [J. Steinbeck 7, 79]
2.Baş və budaq cümlələrdə hərəkət paralel olaraq cərəyan edir və onların
zaman intervalları tam üst-üstə düşə bilər. Məsələn:
When he was in a boat he always felt good and without his boat he felt
plenty bad. [E. Hemingway 5, 75]
3.Baş və budaq cümlələrdə hərəkət təqribən eyni zamanda baş verir;
hərəkət zamanın baş verməsinin nisbiliyi
burada praqmatik komponentlə,
əsasən ekstralinqvistik təcrübə və situasiya ilə nizamlanır. Məsələn:
When it comes they will sail to another yacht basin and write another
saga. [E. Hemingway 5, 176]