Microsoft Word 2017-ci№ doc

Filologiya məsələləri, 2017 
 130
 
SAMIRA BABAYEVA 
 
STATEMENT AND CONTEXT DIVISION INTO UTTERANCES 
 
SUMMARY 
 
The article studies the relation to the appointment of the concept 
“statement” which is a controversial  issue to the subject of research in the 
modern linguistics. 
In the course of research process we understand that the division of the 
coherent speech of the product “statement” is made in different ways  depending 
on the criteria and attribute definitions for the phrase. In most cases not all the 
elements of the statement  are taken into account in determining the utterance 
context. 
 In the analysis an unambiguous clarification of the need to include a used 
unit in the context to the few statements is being revealed. 
  
САМИРА БАБАЕВА 
 
ВЫСКАЗЫВАНИЕ И РАЗДЕЛЕНИЕ КОНТЕКСТА НА ФРАЗЫ 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  исследуются  отношение  к  назначению  понятия  
высказывание  которое    как  спорный  вопрос  является  объектом 
исследования  в  современной    лингвистике,  разные  точки  зрения  к 
разделению  предложения  или  контекста    на  высказывания.  В  ходе 
исследовательского  процесса  мы  понимаем,  что  разделение  связного 
речевого  продукта  на  высказывания  производится  по-разному,  в 
зависимости  от критерии и признаков  определения фразы. 
 В  большинство  случаев  в определении высказывания учитываются 
не все элементы контекста. В ходе анализа  обнаруживается  однозначное 
уточнение  необходимости  включения  использованной    в  контексте 
единицы  в состав нескольких  высказываний.   
 
Rəyçi: prof. Əfqan Abdullayev 

---

Filologiya məsələləri, 2017 
 131
 
YELENA İBRAHİMOVA  
ADU 
 
ZAMAN BUDAQ CÜMLƏSİNİN  MƏTNYARADICI 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
Açar sözlər:  Zaman, temporallıq, nitq zamanı, linqvistik zaman, dil 
vahidləri. 
Key words:  Время,  темпоральность,  речевое  время,  лингвистическое 
время, языковые единицы. 
Ключевые слова: Time, temporality, speech time, linguistic time, linguistic 
units. 
 
Temporallığın sintaktik-semantik səviyyədə  ifadəsi daha geniş  
funksional imkanlara  malikdir.  Burada əsas diqqət  zaman budaq cümlələri  və 
başqa sintaktik vahidlərin  temporallıq ifadə  etməsinə yönəlir.  Bu, cümlələri 
bir-birinə bağlayan  temporal münasibətdir.  
Temporallığın zaman  budaq cümlələri  şəklində ifadə edilməsi  dünyanın 
bütün dillərinə  aid universal cəhətdir. Bununla belə, burada  dillərin 
özünəməxsusluğu  özünü göstərir. Qeyd edək ki, Hind-Avropa  dillərində  
(ingilis, alman, rus, fars və s.) zamanın budaq  cümləsi şəklində  ifadə edilməsi  
türk dillərinə nisbətən ətraflı yayılmışdır.  Bir qədər irəlidə biz bu barədə daha 
geniş dir qədər irəlidə biz bu barədə daha geniş danışacağıq. 
Qeyd etmək lazımdır ki,  son tədqiqatlar cümlənin  təhlilinə  çoxsəviyyəli  
yanaşma ilə  səciyyələnir.  Cümləyə forma və məzmunun  vəhdəti kimi baxan 
dilçilər  cümlənin səviyyələrinin  ayrılıqda təsvirinin  onun təbiətinin daha 
dərindən  dərk edilməsi vasitəsi  olduğunu bildirir. Bunlar arasında, əsasən  üç 
aspekt – struktur (formal),  semantik (məzmun) və kommunikativ  (funksional)  
aspektlər ayrılır və həmin aspektlər  dil işarəsinin  üç tərəfini (forma,  məna və 
işlənmə) əks etdirir. 
Tədqiqata cəlb etdiyimiz  mürəkkəb cümlələr  öz struktur 
 
xüsusiyyətlərinə  görə  baş bə budaq  cümlələrdən ibarətdir.  Onlardan hər biri  
aydın  şəkildə    təzahür edən  subyekt – predikat  strukturuna malikdir və asılı 
hissə  zaman zərfliyi  funksiyasını yerinə yetirir [4, 72].  
Zaman budaq cümləli  mürəkkəb cümlənin struktur xüsusiyyətləri onun 
semantik mahiyyətini  şərtləndirir. Həmin cümləyə daxil olan strukturların 
semantik mahiyyəti onların, işarə etdikləri situasiyalar arasında zaman əlaqəsini 
əks etdirmələrindədir. Bu sintaktik vahidlərin çoxkomponentli olması ilə bağlı, 
onların temporal potensialı bir sıra temporal baxımdan relevant elementlərin 
qarşılıqlı  təsirindən yaranır. Həmin elementlərə zaman bağlayıcısının leksik-

---

Filologiya məsələləri, 2017 
 132
qrammatik mənası, zaman budaq cümləli strukturun hər iki hissəsindəki fel-
xəbərin tərzi, zaman formalarının kateqorial qrammatik mənası, konkret dil və 
qeyri-dil təzahürlərinə malik ola bilən praqmatik amillər aidddir. 
Mətndə yerinə yetirdikləri funksiyaya görə zaman budaq cümlələri artıq 
nəzərdən keçirdiyimiz zaman zərflərinə sintaktik və semantik baxımdan 
oxşarlıqları ilə səciyyələnir. 
1) Sintaktik baximdan zaman budaq cümlələri zaman zərfliyidir və 
təhkiyə müstəvisində baş cümlədəki hərəkətin temporal yerləşdirilməsi 
funksiyasını yerinə yetirir. Zaman zərfləri ilə zaman budaq cümlələri arasında 
fərq ondan ibarətdir ki, zaman budaq cümlələri həmin funksiyanı birbaşa deyil, 
bas cümlə ilə qarşılıqlı asılılıq şəraitində yerinə yetirir. 
2) Semantik cəhətdən zaman budaq cümlələri baş cümlədəki hərəkətin 
temporal yerləşdirilməsinin çərçivəsini dəqiqləşdirir, səciyələndirir və yaxud 
təsvir edir, lakin onu adlandırmır. 
Ümumiyyətlə, zaman budaq cümləli strukturlar mətndə temporallığı ifadə 
edən  əsas vasitələrdən biridir və  təhkiyənin potensial komponentləridir. Qeyd 
etmək lazımdır ki, bu strukturlara daxil olan hissələrin işarə etdikləri hadisələr 
arasında mövcud zaman münasibətləri, ilk növbədə, bağlayıcılarla göstərilir. 
Təhlil olunmuş strukturlar universallıq, yəni zaman münasibətlərinin bütün 
mümkün növlərini ifadə etmək qabiliyyəti ilə  səciyyələnir. Hər iki hadisə 
zamanı bu hadisələrin təsvir etdikləri situasiyanın referensial ümumiliyi, o 
cümlədən hərəkətin subyektinin və yaxud obyektinin, məkan yerinin və digər 
parametrlərin ümumiliyi qeyd edilir. 
1.Zaman budaq cümləsindəki hərəkət baş cümlədəki hərəkət ilə eyni 
zamanda cərəyan edir və budaq cümlədəki hərəkətin zaman məsafəsi minimal 
interval və yaxud zaman müstəvisində bir nöqtə kimi müəyyən olunur. Məsələn: 
He was sitting there, his arm hanging, when the boat passed them coming 
back up the channel. [E. Hemingway 5, 62] 
Və: 
Kino was in mid-leap when the gun crashed and the barrel-flash made a 
picture on his eyes. [J. Steinbeck 7, 79] 
2.Baş və budaq cümlələrdə hərəkət paralel olaraq cərəyan edir və onların 
zaman intervalları tam üst-üstə düşə bilər. Məsələn: 
When he was in a boat he always felt good and without his boat he felt 
plenty bad. [E. Hemingway 5, 75] 
3.Baş  və budaq cümlələrdə  hərəkət təqribən eyni zamanda baş verir; 
hərəkət zamanın baş verməsinin nisbiliyi burada praqmatik komponentlə, 
əsasən ekstralinqvistik təcrübə və situasiya ilə nizamlanır. Məsələn: 
When it comes they will sail to another yacht basin and write another 
saga. [E. Hemingway 5, 176] 

---