Microsoft Word 2017 esas 15 sayi doc
Yüklə 3,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 15 2017
29 əlaqəlidir. Bu isə birbaşa köçürülən şəxs, əşya və predmetin həmin nişan, əlamət və işarələri özündə əks etdirməsi ilə sıx bağlıdır. Belə leksemlərin se- mantik strukturunda metaforik işarə köçürmələrinin leksik-semantik variant- ları özünü büruzə verir. Alman dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin ən mühüm yolların- dan biri də sözlərin məna dəyişməsi ilə bağlıdır. Söz və onun məna dəyişməsi ilə leksikologiyanın sahələrindən biri olan semasiologiya məşğul olur. Alman dilinin ən xarakterik xüsusiyyətlərindən biri dildə hər bir sözün bir və ya bir neçə mənaya malik olmasıdır. Ümumiyyətlə “söz nədir?”, onun məna, məfhumla əlaqəliliyi nədən ibarətdir? – Bu məsələ daim dilçiləri, filosofları düşündürmüş, onların diqqət mərkəzində olmuşdur. Qeyd etmək istərdik ki, təfəkkür obyektiv gerçəkliyi əks etdirir. Bu əks etmə dillə birbaşa bağlı olub və onunla sıx əlaqəlidir. İnsan obyektiv gerçəklikdə olan həqiqətləri duyğu orqanlarının köməyi ilə dərk edir. Ona görə də insanın praktik fəaliyyəti sayəsində onun şüurunda obyektiv gerçəkliyi əks etdirən əşya və hadisələrlə bağlı məfhumlar yaranır. Məfhum bizi əhatə edən obyektiv həqiqətin şüurumuzda əksidir. Bir sözlə, məfhum sözün məna məzmunudur. O, dilin səs qabığı, səsli forması olmadan mövcud ola bilməz. Belə ki, məfhum sözdə onun mənası kimi mövcuddur. Məna isə sözün məzmunudur. Bu səbəbdən də söz və məfhum müxtəlif kateqoriyalar kimi qəbul edilməlidir. Söz – dilə məxsus kateqoriya kimi dil qanunlarına tabedir və insan təfəkküründə məfhumun mövcudluq formasıdır, məfhum isə məntiqi kateqoriya olub, məntiqin qanunları ilə izah olunur. Leksik metaforalar üslubi metaforalardan fərqli olaraq, sözdüzəldici kateqoriya kimi, dildə mövcud olan sözlərin yeni çalarlarını yarada bilir. Bununla belə leksik metaforalar dildə yeni sözlərin yaranmasına xidmət edir. Üslubi metaforalar isə dildə yeni söz yaratmır. Onlar yalnız fikir və hisslərimizin dildə müxtəlif cür ifadə edilməsində mühüm rol oynayır. Dildə üslubi metaforaların işlədilməsi ilə müəllif, əsasən təbiətin gözəl, emosional və təsiredici təsvirini vermiş olur. Məsələn, nəğmələrimin, xatirələrimin qanadlarında, arzularımın axarında və s. Bəzən leksik metaforalar da üslubi metaforalar kimi düzgün söz seçimi ilə məşğul olur. Belə ki, dildə eyni və oxşar mənalı sözlərin mövcudluğu və onlardan müəyyən məqamlarda düzgün istifadə edilməsi ilə dilçiliyin leksikologiya şöbəsi məşğul olur. Üslubiyyat isə sözlərin incə məna nüanslarını, rəngarəngliklərini və məna çalarlarını öyrəndiyi halda, leksikologiya sözlər arasındakı sinonimlik əlaqələrini, ədəbi dilin inkişafında onların sosial və territorial nöqteyi-nəzərdən təhlilini, sosiolinqvistik və funksional aspektlərini müəyyənləşdirməyi və konkretləşdirməyi əsas hesab edir. Filologiya məsələləri, № 15 2017
30 V. Pizani qeyd edirdi ki, dildə mövcud olan söz formasını dəyişmə- dən semantik dəyişiklik yaratmaq mümkündür. Məs.: it, öküz, eşşək, fil, tülkü, çaqqal, taxta, kötük, qaratikan, göy(dollar); Alman dilində - fuchsen, ochsen, büffeln, eseln, unken, äffen və s (11, 143). Forma, rəng, daxili əlamət və xarakterinə, funksiya və oxşarlığına görə köçürmələr zamanı leksik metaforalar asanlıqla üslubi metaforalarla əvəzlənə bilir. Eyni zamanda həmin metaforik köçürmələr dildə asanlıqla leksik metaforalar kimi də işlədilir. Bəzən onlar dilin adi leksik vahidinə çevrilir. Məs.: gecə keçdi, işıq gəlir, günəş hərəkət edir, həyat davam edir, illər ötüb keçir, onun gözləri danışır, dili qurumaq, dili lal olmaq, gözləri çuxura düşmək və s. Metaforalar çoxfunksiyalı olur. Onlar sırf adlandırma, dəyərləndirmə, dəyərini təxmin etmə və yaxud aşağılayıcı, dəyərsizləşdirici funksiyası yeri- nə yetirir. Bunlar isə ilk öncə hər bir dilin daşıyıcısına tam məlum olan və dildə yayılmış leksik vahidlər olur. Feili mataforalar – fuchsen, eseln, ochsen çoxmənalıdır. Məs.: alman dilində - eseln 1) işləmək, 2) aldanmaq (kart oyununda), 3) ələ salmaq, lağa qoymaq, 4) axmaqcasına zarafat etmək mənasında işlədilir. Leksik metaforalar dilin lüğət tərkibini o halda zənginləşdirə bilir ki, onlar konkret olaraq hər hansı bir əşya və hadisəni deyil, əksinə bir neçə əşya və predmeti göstərməklə bir sıra mənaları özündə əks etdirsin. Dilin lüğət tərkibinin bu növ zənginləşməsi keyfiyyət-mahiyyət zənginləşməsi adlanır. Dilin lüğət tərkibinin kəmiyyətcə zənginləşməsi dildə yeni sözlərin yaranması sayəsində baş verir. Bu növ zənginləşmə dildə çoxmənalı sözlərin parçalanması, omonimlərin yaranması sayəsində əmələ gəlir. Deməli, metaforik adköçürmələrə dilin lüğət tərkibinin semantik zənginləşmə vasitəsi kimi baxılmalıdır. Dildə təkcə isimlər deyil, həmçinin sifətlər, feillər və feili sifət formaları da metaforik olaraq işlənə bilir. Məs.: scharfe Augen (iti gözlər), scharfe Stimme (sərt, kəskin səs), scharfer Blick (sərt baxış); tiefe Verachtung (dərin nifrət), fester Schlaf (dərin yuxu), reines Gewissen (təmiz vicdan), tiefer Ton (alçaq səs), tiefe Farbe (tünd rəng); feili metafora kimi – den Genuss versalzen (bir kəsin ovqatına (kefinə) soğan doğramaq, feili sifət forması kimi – brennende Augen ( yandırıcı, dalayıcı gözlər), brennende Frage (mühüm, ümdə məsələ), versteinertes Herz (daşa dönmüş, daşlaşmış qəlb) və s. Sözün mənası bütün dövrlərdə, hər zaman stabil, konstant (dəyişməz) qala bilməz. Söz mənasının dəyişməsi həqiqətdə olan əşya və hadisələrin dəyişməsi ilə baş verir. Dilçilər sözün mənasının dəyişməsini dilin ictimai mahiyyəti, cəmiyyətin inkişafı və insan təfəkkürü ilə bağlayırlar. L.Zütterlin, O.Vayze kimi tədqiqatçılar sözün mənasının nadir hallarda dəyişməz olduğunu iddia edirlər (8, 117; 9, 227). O. Behagel söz mənasının dəyişməsi
Yüklə 3,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|