Microsoft Word 2017 esas 15 sayi doc
Yüklə 3,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 15 2017
36 XATİRƏ ƏHMƏDOVA filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent ADU xatira-melikova@mail.ru ALMAN DİLİNDƏN AZƏRBAYCAN DİLİNƏ TRANSLİTERASİYA EDİLMƏ QAYDALARI
Açar sözlər: transliterasiya, fonetik yazı, dil, Almaniya, Azərbaycan Key words: transliteration, phonetic writing, language, Germany, Azerbaijani Ключевые слова: транслитерация, фонетическое письмо, язык, Германия, Азербайджан
Azərbaycan və alman xalqlarının hər birinin özünəməxsus milli, mənəvi sərvətlərini yaradan dillərinin tipoloji fonetik semantik-morfoloji sintaktik baxımdan öyrənilməsi bu dillərin müxtəlif məzmunlu fərqli üslublu mətnlərinin bir-birinə tərcümə olunması, yazılışca və deyilişcə fərqlənən xüsusi adların, söz və terminlərin transliterasiyası yolu ilə çatdırılması və təhlili həm dil nəzəriyyəsi, həm də müqayisəli dilçilik üçün dəyərli bir elmi hadisədir. Son illərdə – müstəqillik illərində Azərbaycan Respublikasında ictimai-siyasi, ədəbi-mənəvi, elmi sferalarda milli təhsil sistemində olduğu kimi xarici dillərin öyrənilməsinə həsr olunmuş gərəkli və təxirəsalınmaz tədqiqatların yazılmasında və bu dillərin tədrisində də yeni istiqamətlər özünü göstərməkdədir. Bu cəhət Azərbaycan dilinin xarici dillərlə müqayisəli şəkildə tipoloji baxımdan tədqiq olunması üçün də möhkəm etibarlı zəmin və stimul yaradır, həmçinin müxtəlifsistemli dillərdəki kiümumi, universal və fərqli xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsi üçün əlverişli imkanlar açır. Həllini gözlə- yən məsələlərdən biri də xarici dillərdən birinin sözlərinin Azərbaycan dilində transliterasiya edilməsinə aid araşdırmaların aparılması işidir. Transliterasiya deyilərkən ümumi halda “fonetik yazı” kimi qiymətlən- dirilən transkripsiyanın nəzər-diqqəti cəlb edən xüsusi bir növü olaraq qəbul edilir. Söhbət xüsusi adların transkripsiyasından getdikdə o zaman “translite- rasiya” termini işlənir. Transliterasiya xüsusi adlara münasibətdə hədəf dilin fonetik yazısının mənbə dilin fonetik yazılışına uyğunlaşdırılması, bir fərqli səs- əlifba sisteminin başqa bir səs-əlifba sistemi üzərinə köçürülməsidir. Diftonqların – alman dilinin səs-heca sistemində spesifik bir yer tutan iki saitin bir hecada birləşməsinin Azərbaycan dilində qarşılığı olmadığına görə onların ifadəsi müəyyən çətinliklərlə bağlı olur. Bu cəhətdən [ei] /ae/ Filologiya məsələləri, № 15 2017
37 diftonqu ayrıca mövqe tutur və daha geniş yayılması ilə seçilir. Bəhs etdiyimiz diftonqun dilimizə indiyə qədər rus dil-əlifba ənənəsinin təsiri ilə yanlış olaraq [e] və [y] işarələri ilə deyil, mənbə dildə – əslində olduğu kimi və səslənməyə uyğun olaraq [a] və [y] işarələrinin birləşməsi şəklində verilməsi daha ağlabatandır, daha doğrudur. Einstein /ʹ > ɑenʃtaen/ - Aynştayn Heine /ʹhaenə/ - Hayne Fleischer /flɑeʃər/ - Fleişer Schneider /ʹʃnɑedər/ - Şnayder Steinmeier /ʹʃtɑenmɑeər/ Wittgenstein /ʹvıtgənʃtɑen/ - Vitgenştayn 2. [ɑ] və [u] saitlərinin birləşib bir heca əmələ gətirməsi ilə yaranan /ɑu/ >
də həmin işarələrlə verilməlidir: Adenauer /ʹ > ɑ:de
. nɑoər/ - Adenayer Schopenhauer /ʹʃopen hɑoər/ - Şopenhauer Gauger /ʹgɑogər/ - Qauger Kraus /ʹkrɑos/ - Kraus Auerbach /ʹ > ɑoərbax/ 3. [eu] / ɔØ diftonqu da səslənməyə uyğun olaraq əlifbamızdakı müvafiq işarələrlə qeydə alınmalıdır: Freud /ʹfrɔØt/ - Froyd Feuerbach /ʹfɔØr bax/ - Foyerbax Reus /ʹfɔØs/ - Roys Müqayisə et, rus dilində: Фрейд, Зигмунд Фрейд 4. Rus dilindən fərqli olaraq həm alman, həm də Azərbaycan dillərində [h] səsi olduğundan müvafiq xüsusi adlar da analoji şəkildə yazılmalı və tələffüz edilməlidir: Hauptmann /ʹhɑoptˌ man/ - Hauptman Hoffman /ʹhof manˌ man/ - Hoffman Hesse /ʹhɛsə/ - Hese Helmut /hɛlmut/ - Helmut Hartmann /ʹhartˌ man/ - Hartmann Verilmiş sözlərin rus transliterasiya standartları vaxtilə avtomatik olaraq Azərbaycan dilində də qəbul olunmuşdur ki, bunların yazılışı Azərbaycan dilinin səs sisteminə uyğunlaşdırılmalıdır. Müqayisə et: ? Гауптманн = Hauptman ? Гофман = Hofman
? Гессе = Hesse
? Гелмут =
Helmut ? Гартман = Haptman Filologiya məsələləri, № 15 2017
38 Qeyd etmək lazımdır ki, Hegel, Hayne, Husert, Humboldt, Hans kimi məşhur ad və soyadların yazılması və oxunmasında artıq tam sabitləşmə müşahidə olunmaqdadır. 5. Azərbaycan dilində həm [q], həm də [h] səslərinin mövcudluğu həmin hərf-işarələrlə başlayan sözləri dəqiq qeydə almaq imkanı yaradır ki, bu qaydaya əməl olunmalıdır. Müqayisə et: Gaus /ʹqɑos/ - Gaus Germann /ʹqɛrman/ - German Gert /ʹqɛrt/ - Gert Genscher /ʹqɛnʃər/ - Genşer Mübahisələrə səbəb olan Goethe sözünün yazılışı da bu qəbildəndir. Həmin ulu adda, Allah (Gott) sözü ilə bağlı olan adda [h] səsindən əsər- əlamət yoxdur. Beləliklə, həmin xüsusi ad birmənalı şəkildə belə yazılmalıdır: Goethe /ʹqØ:tə/ - Göte Qeyd edək ki, uzun müddət transliteration interferensiyaya məruz qaldığımız rus dilində [h] və [q] səsləri qarışdırılır ki, bu da anlaşılmazlığa səbəb olur, həmin səslər bəzən də [x] işarəsi ilə verilir. Müqayisə et: Horst - ? Хорст Heideffer /ʹhɑedeˑqəR/ - ? Хайдеггер - Haydeqer Hummels /ʹhuməls/ - ? Хумелс - Humels 6. Alman dilinin fonetik qaydalarına görə [h] samiti müstəqil səs kimi tələffüz olunmur, yalnız qarşısında gəldiyi saitin uzunluğunu göstərir, xüsusi adların alman dilindən Azərbaycan dilinə transliterasiyasında da bu cəhət nəzərə alınmalıdır: Bühler /ʹby:ləR/ - Büler Hahn /ʹha:n/ - Han Ehelich /ʹ > e:eˑlıç/ - Elix 7. Alman dilində səslənməyə, transkripsiya qaydalarına rəğmən yazılışın və tələffüzün asanlığı, kakafoniyanın qarşısının alınması naminə sözün sonunda gələn z/ts/ elementinin sadəcə olaraq [s] kimi verilməsi məqsədəuyğun olar və daha münasibdir: Franz /ʹfrants/ - Frans Kainz /ʹkɑents/ - Kayns Heinz /ʹhɑents/ - Hayns Glinz /ʹqlınts/ - Glins Trunz /ʹtrunts/ - Truns Anlaşmaya, sözün bütövlüyünə heç bir xələl gətirməyən həmin qaydanı sözün əvvəlinə də tətbiq etmək olar. Müqayisə et: Zimmermann /ʹtsımɛrman/ - Simmermann Zweig /ʹtsvɑek/ - Svayq
Yüklə 3,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|