Microsoft Word 2017 esas 15 sayi doc
Yüklə 3,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 15 2017 401
Rus dilindən dilimizə keçən terminləri müəllif iki qismə - rusizmlər və sovetizmlərə bölür. Onların hüdudlarını, fərqlərini və tarixi dünyagörüşünü ifadə edən milli leksik vahidlər, işarələrdir, tarixən formalaşmış rus sözlə- ridir. Sovetizmlər isə sovet gerçəkliyini əks etdirən söz-terminlərdir, müəy- yən ictimai quruluşun terminoloji fondudur və sovet həyat tərzini, varlığını əks etdirir. Müəllif rus mənşəli terminlərin işlənmə tezliyini nəzərə almaqla, aşa- ğıdakı kimi qruplaşdırır: Texnika terminləri (vater, viklüçatel, porşen, prokat, rubilnik, zolotnik, domna və s.); Hərbi terminlər (vzvod, polk, piletka və s); Dənizçilik terminləri (burtuk, teploxod və s.); Tarix terminləri (votçina, qrivna, duma, izqoy, kerenka, atkup, pristav və s.);
Mətbəə terminləri (babuşka, qranka, kipsey, podborka, podval, nabor və s.);
Zoologiya terminləri (qorbuşka, zubr, korsak, nelma, prişak, sayra, treska, xamsa və s.); Tibb terminləri (salol, santonin, sinqa və s.); Etnoqrafiya terminləri (veter, klubyaka, murmolka, zarenik, duxovka və s.); Botanika terminləri (qummor, zubrovka, ryanka, krijovnik və s.); Idman terminləri (konki, brus, bulava); Mühasibat terminləri (uçot, ssuda, kopiruçot və s.) Ədəbiyyatşünaslıq terminləri (koşey, novina, oçerk, povest, çastuşka, zavyazka və s.) Kənd təsərrüfatı terminləri (kustovka, sovka, bolomonaj, yarovizasiya və s.) Musiqi terminləri (kuçkist, skripka və s.) Kulinariya terminləri (selyanka, xolodets, peçenye, piroq, pirojna, pirojki və s.) Geologiya terminləri (opoka, yarus və s.) Ticarət terminləri ( yarmarka və s.) Professor rus mənşəli alınma terminlərin sinonimliyinə, çoxmənalılığı- na və habelə metonimik və metaforik mənalar daşımasına da münasibət bil- dirir, bu sahənin tanınmış mütəxəssisləri ilə elmi polemika aparmaqdan belə çəkinmir və konkret dil faktları ilə sübutlayır ki, rus mənşəli alınma termin- lərdə (əlbəttə, hamısında yox) sinonimlik, ominimlik, çoxmənalılıq və mə- cazilik bu və ya digər şəkildə özünü göstərir. Terminlərin sinonimlik keyfiy- yətindən danışan müəllif belə bir elmi müddəa irəli sürür: “Dilimizdə rus Filologiya məsələləri, № 15 2017 402
mənşəli terminlərin sinonim kimi işlənmə səbəblərindən biri eyni əşya və ya eyni obyektin funksionallaşması sferasından asılılıqdır” (səh.170-171). Bu müddəanı əsaslandırmaq məqsədilə yazır: “Maşınqayırma texnolo- giyası terminlərinin həmçinin başqa sahə terminologiyasında öz sinonimləri vardır: şnur-qaytan-bağ; şnur-elektrik məftili (izolyasiya edilmiş); şov-qay- maq yeri-bənd yeri; şov-tikiş; brak-zay; uçot-hesablama-siyahıya alma; rubilnik-açar; podrat-öhdəlik; poçt kartoçkası-üzvlük kartoçkası-kataloq kartoçkası; parnik-istixana, nabor-düzmək; bristir-dirək; qotman-dərz qalığı- ot qalığı və s. Müəllif dublet sinonimlərə münasibət bildirərkən yazır ki, dubletlik si- nonimlə həmhüdud hadisələrdən biri olsa da, onlardan kəskin şəkildə fərq- lənir: 1) leksik sinonimlər kimi formaca müxtəlif olsalar da, vahid mənaya malikdirlər; 2) elmi üslubda onlardan tavtologiyaya yol verməmək məqsədilə istifadə olunur; 3) dominantlıqdan məhrumdurlar; 4) kontekstdən asılı olma- yaraq, bir-birini əvəz edir və heç bir incəliyi ilə fərqlənmirlər (səh 180-181). Professor rus mənşəli alınma terminlərin çoxmənalılığını özünəməxsus bilik və bacarığı ilə şərh edərkən yazır ki, hər bir termin təkcə müvafiq terminoloji sistemin üzvü olmayıb, həm də dil hadisəsidir. Ona görə də termin (xüsusilə, bir sözdən ibarət olanlar) işləndiyi və ya alındığı dildə çoxmənalılıq keyfiyyəti qazana bilir (səh.184-185). Fikrini əsaslandırmaq üçün müəllif yazır: “Stol” sözü rus dilindən dilimizə “miz, masa” mənasında keçmişdir. Bu sözün rus dilində müxtəlif birləşmələrlə terminoloji mənaları vardır: pasportnıy stol, spavoçnıy stol. Bu birləşmələr Azərbaycan dilində milli ekvivalentlərlə əvəzlənir: pasport şöbəsi, soraq şöbəsi. Hətta “stol” sözünün “menyu, yemək” mənasının da dilimizdə müvafiq ekvivalentləri vardır: boqatıy stol-zəngin süfrə, prazdniçnıy stol-bayram süfrəsi, myasnoy stol-ət xörəkləri (səh.190-191-192-193). Bu nümunənin təqdimindən sonra alim “... çoxmənalılıq söz strukturunda leksik-semantik variantların qruplaş- masıdır” qənaətini oxucularla bölüşür (səh.192-193). Aydındır ki, rus mənşəli sözlər dilimizdə metonimik və ya metaforik keçidlə terminləşə bilmir. Terminoloji çoxmənalılıq metafora, metani- miya, sinekdoxa əsasında mənbə dilin özündə yaranıb hazır şəkildə dili- mizə keçir və dilimzdə asanlıqla determinləşir ( səh.192-193). Müəllif nə- zər diqqəti dənizçilik termini “mayak” sözünə yönəldir və göstərir ki, “mayak”ın məcazi mənası “yenilikçi, qabaqcıl işçi”dir. “Toxucuların ma- yakları ən yüksək əmək məhsuladrlığına nail olmuşlar” cümləsində “ma- yakları” sözü artıq məcaz səviyyəsindədir ki, belə terminlərin deter- minləşməsi iki mərhələdən keçib: 1) söz terminoloji mənasında dilə daxil olur; 2) dildə metonimik, metaforik çalarları qazanaraq məcazi mənada məişət, canlı danışıq sözünə çevrilir (səh. 192-193). Filologiya məsələləri, № 15 2017 403
Terminlərin omonimliyindən danışan alim qeyd edir ki, Azərbaycan dilində rus mənşəli elmlərarası, yəni ayrı-ayrı terminoloji sistemlərə mənsub terminoloji omonim nümunələrə rast gəlmək mümkündür: val inşaat termi- nologiyasında, “bənd, sədd, tikmə”, val maşınqayırma terminologiyasında “fırlanan silindr”, val iqtisadiyyat terminologiyasında “müəyyən müddət ər- zində istehsal olunmuş məhsulun dəyərlə ölçülən ümumi həcmi” mənasın- dadır. “Babşka” ovçuluq termini kimi “üzgəc”, “babaşka” mətbəə termini ki- mi “naborun boş yerlərini doldurmaq üçün qurğuşun parçası deməkdir. Bu və buna bənzər omonimlər leksik omonimlər adlanır və bunlar fonetik və ya qrammatik şəraitdən asılı deyil. Avropa dillərindən vasitəli və vasitəsiz alınan leksik vahidlər Azər- baycan dilinin lüğət tərkibini, xüsusilə termin yaradıcılığını kəmiyyət-key- fiyyət baxımından zənginləşdirir və dilin müxtəlif üslublarında leksik-se- mantik çalarlar yaradır. Bu, müstəqillik qazandığımız dövrdə daha da fəal- laşmış terminologiyada Avropa qatının dinamizmini nəzərəçarpacaq dərə- cədə intensivləşdirmişdir. Alınma terminlər haqqında namizədlik və doktorluq dissertasiyası yazan alimlərin tədqiqatlarına hörmət və sayğı ilə yanaşan professor Nadir Məmmədli, onlardan fərqli olaraq, öz fundamental monoqrafiyasında Azərbaycan dilində Avropa nənşəli terminlərin təsnifatını, o cümlədən alınma amillərini, geneoloji tərkibini, areallarını, struktur-semantik xüsusiyyətlərini, termin hissəciklərini, formatların termin yaradıcılığında funksiyasını elmi-nəzəri aspektdə araşdırır və indiyədək dilçilik ədəbiyyatlarındakı bu boşluğu, natamamlığı inadla, həm də uğurla aradan qaldırır. Professor Avropa mənbəli alınma terminləri ümumi dilçilikdə mövcud təsnifat prinsiplərinə uyğun təsnifləşdirdikdən sonra Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi və terminologiyasını zənginləşdirən Avropa mənbəli terminləri qruplaşdırır (səh.226-227; 228-229). Müasir Azərbaycan dilindəki Avropa mənşəli alınma terminləri iki qrupa a)yeni əşya, hadisə və mücərrəd anlayışların adını bildirən, əvvəllər Azərbaycan dili lüğət tərkibində nomenklatur ifadəsi olmayan alınma terminlər; b)yeni reallıq, əşya, hadisə və mücərrəd anlayışla bağlı olmayan alınma terminlər ayıran müəllif hər iki qrupun özünəxas özəl xüsusiy- yətlərini misallarla izah edir və göstərir ki, onların xeyli hissəsinin mövqeyi kifayət qədər sabit olmadığından funksionallaşma ehtimalları məhdudlaşır, bəzilərinin isə dilimizdə və müvafiq elm sahələrində semantik və tematik dairəsi genişlənir. Lakin bəzi hallarda milli və alınma terminlər arasındakı tənasüb pozulur, onlardan biri, əksər hallarda milli vahidlər süni olaraq sıxışdırılır, hətta dilimizdə sabitləşmiş terminər alınma prototipi ilə əvəz olunur (səh.246-247). Yüklə 3,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|