Microsoft Word 2017 esas 15 sayi doc
Yüklə 3,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 15 2017
386 Sən gördün bir dənə qoç, ye qalsın quru qıç. Sən neyləyirsən neçə cüt qoc? Məgər qoç döyüşdürməyə gedəcəkdin? Sən gördün bir dənə qoyun, ye qalsın quru boyun. Sən neyləyirsən oyun-moyun? Məgər oyunçuluğa gedəcəkdin? Sən gördün bir dənə keçi, ye qalsın quru qıçı. Sən neyləyirsən çoxlu keçi? Məgər çobanlığa gedəcəkdin? Sən gördün bir dənə eşşək, ye qalsın köşşək. Sən neyləyirsən yorğan- döşək? Məgər yorğan-döşəkdə yatacaqdın? Sən gördün bir dənə at, ye qalsın yerdə mat. Sən neyləyirsən kağız- barat? Məgər qasid olacaqdın? Bu sözləri deyib ağlayır. Qurd muradına çatmadı. Siz muradınıza çatasınız....” (5, 129). Bu nağılı zəncirvari nağıllar sırasına aid etmək olar. Zəncirvari nağıllar bu və ya digər bir fəaliyyətin təkrarı üzərində qurulur və bu sıralanma zəncirləməni yaradan səbəbin aradan qaldırılması ilə tamamlanır. Bu nağıllarda zəncirləməni yaradan əsas səbəblərdən biri əşyaların dəyişdirilməsidir. Dəyişmə ya azalan, ya da artan istiqamətdə aparılır (14, 33). Ordubad nağılları içərisində sehrli nağılların xüsusi yeri vardır. Ərazidən əldə etdiyimiz 18 nağıl mətnindən, eləcə də müxtəlif kitablarda verilən “Səxavətli çoban” (4, 134) nağılı, “Naxçıvan folkloru antalogiyası”nda nəşr olunan “Hurilər padşahının qızları”, “Kasıb kişi ilə dərviş” (11, 193), “Beçə Dərvişin nağılı” (2, 110), “Kuzəçioğlunun nağılı” (7, 54), “Balıxçı oğlu Əhmədin nağılı” (7, 70), “Tacirin nağılı” (7,70), “Kiçik qızın nağılı” (7,74) və bu kimi nağıl mətnlərinin çoxu sehrli nağıllar sırasındadır. Sehrli nağıllarda ümumi daimi formulalar, tipik yerlər, keçid cümlələr qorunub saxlanılır ki, bu da, demək olar ki, heç bir dəyişikliyə uğramadan bir nağıldan digərinə keçir (121,7). Sehrli nağıllar süjet baxımından daha zəngin və müxtəlifdir. Onların tematik (mövzu) müxtəlifliyi yalnız Orta Asiya xalqları arasında dolaşan (yayılmış) fabulalardan deyil, bütün Şərqin folklor süjetləri, həmçinin digər çoxsaylı xalqların şifahi yaradıcılığının qarşılıqlı təsiri ilə də şərtlənir (17, 82). Sehrli nağılların ən xarakterik cəhəti onun çoxşaxəli olması, sehr, cadu, tilsim kimi ünsürlərin süjet xəttində yer alması, antoqonistin və köməkçi personajların çevrilmədən istifadə etmələri, fantastikanın geniş yer tutmasıdır. Bəzi sehrli nağıllar kontominasiyalı olub bir neçə nağılı birləşdirməklə nağıl içində nağıl yaratmış olur. Mürəkkəb quruluşa malik olan sehrli nağıllarda mifik təsəvvürlər özünəməxsus şəkildə işlənir. Sehrli nağıllarda quşlar bir göz qırpımında insanı dünyanın ən uzaq nöqtəsinə aparır, ilanlar adamın ağzına tüpürməklə ona heyvanların, quşların, bitkilərin dilini öyrədir, otlar, çiçəklər, meyvələr cansıza can verir, qocanı cavanlaşdırır, divlər uçur, əjdahalar ağzından od püskürür. Sehrli nağıllarda hər şey fövqəltəbii qüvvəyə malik olub, süjet xəttinin qurulmasında başlıca
Filologiya məsələləri, № 15 2017
387 rol oynayır (6, 122). V.Y. Propp qeyd edir ki, sehrli nağıllar öz strukturu etibarilə kumilyativ və digər mövzulu nağıllardan fərqlənir (20,148). Bu baxımdan Ordubaddan toplanmış və nəşr olunmuş “Kuzəçioğlunun nağılı” səciyyəvidir (7, 55). Bəhs olunan nağılda müasir məişət elementlərinin mətnə daxil olması da istisnasızdır: “...Bıllar dost olullar. Gethaget-gethaget, bir şəhərə çatdılar. Baxıllar ki, bı şəhərdə elə gözəl, uca-uca binalar var...” (7, 57). Bəzən nağıllar “müasirliyin təzyiq”inə məruz qalır. Bu təzyiq nəinki maraqlı məişət mühakiməsinin düzgün başa düşülməsinə cəhddə, həmçinin onları məntiqi cəhətdən motivləşdirməkdə də təzahür olunur (22,12). Bu nağıl mifik elementlərlə, sehrli məqamlarla zəngin olmaqla yanaşı, məzmun baxımından başqa Azərbaycan nağılları ilə də səsləşir. “Məlik Məmmədlə Məlik Əhməd” (1, 53) nağılında qarşılaşdığımız obrazlarla burada da qarşılaşırıq. Sehrli nağıllarda qadın qəhrəmanları bəzən sehrbazlar, pəri qızlar olurlar. Bir çox nağıllarda pəri qızlar çətinliyə düçar olmuş nağıl qəhrəmanına kömək etməsi ilə xeyirxah xüsusiyyət daşıyır. Ərazidən toplanan “Hurilər padşahının qızları” nağılında isə pəri qızı qəhrəmanı ürəkdən sevir, onun əvəzsiz kömək- çisi, xeyirxahı olur (3,116). Nağılda sehrli əşyaların köməyi ilə qəhrəman öz arzusuna doğru inamla addımlayır, məqsədinə çatacağını əvvəldən bilir. Bu tip nağıllarda sehrli əşyalar və sehrli köməkçi obrazlar bir-birindən fərqlənmir. Onlar eyni tərzdə hərəkətə və qüvvəyə malikdirlər (21, 166). Göründüyü kimi, Ordubad bölgəsinə məxsus sehirli nağılların əsas ünsürləri xeyir və şərin mübarizəsi, sehrli qüvvələrin iştirakı ilə iki qarşıduran tərəf arasındakı ziddiyyətdir. Məişət nağıllarının, Prof. F.Bayatın qeyd etdiyi kimi, əsas cəhəti reallıqdır. Ümumiyyətlə, nağıllardan, xüsusən də məişət nağıllarından xalqın gerçək yaşamını, nə ilə məşğul olduğunu, hansı təsərrüfat sistemindən yararlandığını öyrənmək mümkündür. Əsası da məişət nağılları milli psixologiyadakı milli təfəkkürü və düşüncəni yansıtan güzgü kimidir. Orada biz özümüzü aydın şəkildə görürük (6,125). Ərazinin məişət nağılları sırasında “Bacıların nağılı” (7, 67), “Üç gəlin” (5, 153), “Oynağan arvad” (5, 155), “Kasıb kişi və dərviş” (3, 118) nağılları dərin əxlaqi nəticə ilə bitir. “Bacıların nağılı” bu baxımdan daha çox səciyyələnir. Nağılda üç bacının adi arzusundan, kiçik bacının isə “qeyri-adi” istəyinin hasil olmasında Allaha inamın böyük rolundan bəhs edilir. Nağılın məzmununa diqqət edək: “İki bacı vəzirin və vəkilin oğluna ərə getməyi arzulayır. Üçüncü bacı isə arzu edir ki, “Allah köməh ola, mən elə olum ki, padşah məəm hamam boxçamı götürsün”. Vaxt gəlir, bu bacının arzusu gerçəkləşir və o zaman kiçik qız arzusunu padşaha xatırladır: “Allahdan arzum oldu ki, şah mənim boxçamı götürsün. Mən həmin qızam. Allaha inanmayana lənət”. Şah qızdakı bu inama heyran qalır, onu öz
Yüklə 3,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|