Microsoft Word 2017 esas 15 sayi doc
Yüklə 3,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 15 2017
48 Küçədə günə baxan oğlan mənim qardaşımdır. Birinci cümlədə iki sözün birləşməsi mürəkkəb söz, ikinci cümlədə isə, feli birləşmə əmələ gətirmişdir. Hər iki halda “gün” və “baxmaq” sözləri arasında əlaqə yaratmaq üçün qrammatik şəkilçilərdən istifadə edilmişdir. Birinci sözə ismə yönlük hal şəkilçisi, felə isə, feli sifət şəkilçisi əlavə edilmişdir. Başlıca olaraq nəzərə almaq lazımdır ki, söz birləşməsinin tərəfləri öz müstəqil mənasını saxlayır və cümlə daxilində əlaqələnərək, birləşmə əmələ gətirir. Həmçinin, mürəkkəb sözün komponentləri birləşərək, bir vurğu altında deyilir. Mürəkkəb sözün tərkib hissələri öz ilkin mənasından uzaqlaşır və birləşərək konkret bir anlayışı adlandırmaq üçün istifadə olunur. Bu isə söz birləşməsinin, dilin nominativ funksiyasının praktik olaraq reallaşmasında böyük rol oynadığını sübut edir. Yəni, bəzən hər hansı bir məfhumu bildirmək üçün, bir sözə deyil, bir neçə sözün birlikdə işlənməsinə ehtiyac olur. Təbii ki, nominativ funksiyanı yerinə yetirmək üçün ilk növbədə sözdən istifadə olunur. Lakin qeyd etdiyimiz kimi, bəzi anlayışları daha dəqiq ifadə etmək və ya adlandırmaq üçün bir neçə sözün birləşməsindən istifadə olunur. Bu baxımdan, söz birləşməsi sözə nisbətən daha konkret məzmun bildirir və anlayışı dəqiq olaraq adlandırır. Məsələn: 1. Sanki quruya düşmüş balıq özünü yerdən-yerə çırpırdı. Bu cümlədə “Balıq” sözü mübtəda vəzifəsində işlənərək digər sözlərlə əlaqəyə girmişdir, daha doğrusu, mübtəda xəbərlə uzlaşma əlaqəsi vasitəsilə bağlanır. “Balıq” anlayışının cümlədəki ifadə forması dəqiqləşdirilir və bu məqsədlə həmin sözün əvvəlinə “quruya düşmüş” feli birləşməsi – feli sifət tərkibi artırılır. Həmin cümlədə təyin vəzifəsində işlənmiş feli birləşməni ixtisar etsək mübtədanın məzmununda qeyri-müəyyənlik yaranacaq – “Sanki balıq özünü yerdən-yerə çırpırdı”. Burada artıq balığın nəyə görə belə hərəkət etməsinin səbəbi öz əksini tapmır. Deməli, söz birləşməsi hadisənin səbəbini dəqiqləşdirir və cümlə üzvünün məzmununu konkretləşdirir. Eyni zamanda, söz morfoloji, söz birləşməsi isə sintaktik vahiddir. Söz müstəqil şəkildə, söz birləşməsi isə, cümlə daxilində əmələ gəlir. Sözlər cümlə daxilində müəyyən bir şəkilçi qəbul etmədən, müstəqil şəkildə də işlənə bilər. Məsələn: məktəb ən müasir formada təmir olundu. Bu cümlədə məktəb və təmir sözləri heç bir hal, mənsubiyyət, xəbərlik və ya digər şəkilçi qəbul etmədən müstəqil şəkildə cümlədə işlənmişdir və digər sözlərlə əlaqəyə girmişdir. Lakin söz birləşmələri işində ismi birləşmələrdən yalnız I növ təyini söz birləşmələrinin komponentləri heç bir şəkilçi qəbul etmədən bir-biri ilə əlaqəyə girərək söz birləşməsi şəklində işlənir. Digər birləşmələrin, o cümlədən də feli birləşmələrin komponentləri bir-biri ilə əlaqəyə girmək üçün müəyyən qrammatik kateqoriyaları qəbul edir. Məsələn: Bu da təzə kassirşa imiş; Milisioner Qərib tüfəngli yan-yörədə hərlənirdi. Bu cümlədə işlənən “təzə kassirşa” və “Milisioner Qərib” birləşmələri birinci növ təyini söz birləşmələridir. Bu birləşmələr sifət və ismin əlaqəyə girməsi nəticəsində
Filologiya məsələləri, № 15 2017
49 əmələ gəlmişdir. Qız davamlı baxışla onu süzüb, sonra birdən özünü palanın üstünə yıxdı; Yuxarı başda müştükdə papiros çəkən və yaxalığı yanakı əyilmiş bir kişi irəli çıxdı”. Verilmiş cümlələrdə söz birləşmələrinin tərkib hissələrinin bir-biri ilə əlaqəyə girməsi üçün qrammatik şəkilçilərdən istifadə edilmişdir. Belə ki, birinci cümlədə feli sifət düzəldən –ıb şəkilçisindən istifadə edilmişdir və burada feli birləşmənin məzmunu birləşmə daxilində görüldüyü bildirilən işin, əsas feildəki işdən əvvəl icra olunduğunu göstərir. İkinci cümlədə isə, iki feli birləşmədən istifadə edilmişdir – “papiros çəkən” və “yaxalığı yanakı əyilmiş”. Bu birləşmələr cümlədə həmcins təyinlər kimi çıxış edir. Belə ki, birini birləşmədə -ən feli sifət şəkilçisindən istifadə edilmişdir, ikinci birləşmə isə -mış şəkilçisi vasitəsilə əmələ gəlir. Belə ki, “papiros çəkən” birləşməsi iki sözün əlaqəyə girməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Burada birinci tərəf hərəkətin obyektini bildirir. Əsas tərəf isə, feli sifətin sifətə məxsus olan əlamət bildirmək funksiyasını daşıyır. Lakin burada söz birləşməsi daha mürəkkəb konstruksiyanın qurulması və ikidən çox sözün məna və qrammatik cəhətdən əlaqələnməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Söz birləşmələrinin cümlə və sözlə, eyni zamanda mürəkkəb sözlərlə oxşar və fərqli cəhətləri həm orta məktəb dərsliklərində, həm də ali məktəb dərsliklərində öz əksini tapır və tədris edilir. Belə ki, bu məsələlərə həm ali məktəblərdə sintaksisin tədrisinə həsr olunmuş Ə.Abdullayev, Y.Seyidov, A.Həsənovun “Müasir Azərbaycan dili”, Q.Kazımovun “Müasir Azərbaycan dili-sintaksis” dərsliklərində, həm Y.Seyidovun “Azərbaycan dilində söz birləşmələri” adlı dərs vəsaitində eyni zamanda, digər dərslik və dərs vəsaitlərində geniş yer ayrılmışdır. Orta məktəblərdə tədris edilən Azər- baycan dili fənnindən sintaksisin tədrisi zamanı da söz birləşməsinin adı söz, mürəkkəb söz və cümlə ilə əlaqəsinə diqqət yetirilir. Belə ki, 8-ci sinif “Azərbaycan” dili dərsliyinin söz birləşmələrindən bəhs edən bölməsində, söz birləşmələrinin konkret təsnifinə və təhlilinə keçməzdən əvvəl, ümumilikdə söz birləşməsi anlayışı barədə məlumat verilir, söz birləşməsinin sözlərlə, cümlələrlə oxşar və fərqli cəhətlərinin izahına ayrıca yer ayrılır. Söz birləşmə- sinin mürəkkəb sözlərlə müqayisəsi isə, birləşmələrin sözlərlə münasibətini göstərmək üçün ayrılmış hissənin tərkibində izah edilir. Orta məktəb dərsliklərində söz birləşmələri ilə qoşa sözlərin müqayisəsinə yer verilməmişdir. Y.Seyidovun “Azərbaycan dilində söz birləşmələri” adlı dərs vəsaitində qoşa sözlərlə söz birləşmələrinin oxşar və fərqli cəhətlərinin izahı geniş şəkildə verilmişdir. Burada “qoşa söz” termininin inkişaf yolu göstərilmiş, eyni zamanda bu tip sözlərlə mürəkkəb sözlərin ortaq xüsusiyyətləri, qoşa sözlərin spesifik cəhətləri geniş planda işıqlandırılmışdır. Məsələn: yollar izlər, dərələr-təpələr, ət-mət və s. (16, 57) Göründüyü kimi, müəllif orta məktəb dərsliklərində və bir çox ali məktəb
Yüklə 3,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|