Microsoft Word Az tarixi imtahan 50 cavab az docx

xərac  verməyə  məcbur  etdi.  Səlcuqilər  dövləti  ön  Qafqazda  çiçəkləndiyi  zaman  türk 

tayfalarının Azərbaycana yeni axını gücləndi. Onlar burada tezliklə oturaq həyat tərzinə 

keçdilər  və  maskunlaşdılar.  Səlcuqilər  dövlətinin  ilk  sultanlarının  (Toğrul  bəy,  Alp 

Arslan  və  Məlikşah)  həyata  keçirdiyi  sosial-iqtisadi  və  hərbi  tədbirlər  feodal 

münasibətlərini  daha  da  möhkəmləndirdi,  sənətkarlığın,  ticarətin  inkişafına  zəmin 

yaratdı.  Lakin  səlcuq  dövləti  hərbi-feodal  xüsusiyyətli  dövlət  olduğundan  hərbi-siyasi 

birlik iqtisadi birlikdən güclü idi. Məlikşahın hakimiyyəti imperiyanın çiçəklənməsinin 

son mərhələsi oldu. Məlikşahın ölümündən sonra hakimiyyət uğrunda oğlanları arasında 

mübarizə  başlandı.  Börgüyarığın  və  Məhəmmədin  dövründə  dövlətin  ərazisi  iki  yerə 

parçalandı.  Sultan  Səncərin  dövründə  də  (1118-1157)  dövlət  tənəzzül  etdi  və  bir  necə 

yerə bölündü. O sıradan Girman, Konya, Suriya,  raq səlcuq sultanlığı və Kiçik Asiyada 

bir  sıra  əmirliklər  yarandı.  Azərbaycan  raq  sultanlığına  daxil  idi.  Səlcuq  sultanları 

formal  şəkildə  hökmdar  sayılırdılar.  Əslində  dövləti  onların  atabəyləri  idarə  edirdi. 

Məsələn,  raq  sultanlığını 1136-cı  ildən  Azərbaycan  Atabəyləri  Şəmsəddin  Eldəniz və 

onun varisləri idarə edirdi.  

Səlcuqilər  dövləti  türkdilli  xalqların  hərbi-siyasi,  sosial-iqtisadi  və  mədəni 

inkişafında  əhəmiyyətli  rol  oynadı.  Orta  əsrlərdəki  digər  imperiyalar  kimi  səlcuq 

imperiyası da əbədi olmadı. Sultan Məlikşahın ölümündən sonra sülalə üzvləri arasında 

hakimiyyət uğrunda mübarizənin kəskinləşməsi dövləti taqətdən saldı.  

Azərbaycanda  “iqta”  sistemi  Sasanilərin  və  ərəblərin  hakimiyyəti  dövründən 

mövcud  olsa  da,  sultan  Məlikşahın  dövründə  daha  da  genişləndi.  Hakim  sülalənin 

üzvlərinə  və  iri  feodallara  “iqta”  adı  ilə  şəhərlər  və  əyalətlər  bağışlanırdı.  “ qta” 

torpağında çalışan kəndlilər vergini “iqta”-nın sahibinə verir və onun tələb etdiyi əlavə 

mükəlləfiyyətləri yerinə yetirirdilər. 

19. Azərbaycan Atabəylər (Eldəgizlər) dövləti 

XII  əsrin  30-cu  illərində  Azərbaycan  Atabəylər  dövləti  meydana  gəldi.  Bu 

dövlətin  yaradıcısı  Şəmsəddin  Eldəniz  idi.  O,  Sultan  II  Toğrulun  oğlu  Arslan  Şahin 

Atabəyi  idi.  Toğrulun  ölümündən  sonra  Sultan  Məsud  Şəmsəddin  Eldənizi  Möminə 

xatunla evləndirib 1136-cı ildə Arranı iqta şəklində Eldənizə bağışladı. Eldəniz tədricən 

bütün Azərbaycana sahib oldu.  

---

Eldənizlər dövlətinin tarixi üç dövrə bölünür: təşəkkül (1136-1160); çiçəklənmə 

(1161-1191)  və  tənəzzül  (1191-1225)  dövrləri.  Eldəniz  1160-cı  ildə  Həmədanı  ələ 

kecirdi,  Arslan  Şahı  Sultan  taxtında  əyləşdirdi,  özü  isə  raq  Səlcuq  dövlətinin  böyük 

atabəyi  oldu.  Əslində  dövləti  o  idarə  edirdi.  Oğlanları  Cahan  Pəhləvanı  Hacib,  Qızıl 

Arslanı  baş sərkərdə təyin  etdi.  Təbriz  və Naxçıvan  Azərbaycan  Atabəyləri  dövlətinin 

paytaxtı  oldu.  Tədricən  Rey,  Qum,  Qəzvin,  Ərdəbil,  Marağa,  Girman  Azərbaycan 

Atabəylərindən asılı oldu. 

Eldənizin  dövründə  gürcü  hakimi  ilə  düşməncilik  münasibətləri  hökm 

sürmüşdür.  Hər  iki  ölkənin  hakimi  60-70-ci  illərdə  bir-birinin  ərazisinə  hücumlar 

etmişlər. Mənbələrdə qeyd edilir ki, gürcü çarı III Georgi 1161-ci ilin yayında 30 min 

nəfərlik qoşunla  Gəncəyə  və  Dəbil şəhərinə soxulub  oranı qarət  etdi.  əhalidən on min 

nəfər öldürdü və bir o qədər də əsir götürdü. Gürcü hakiminin bu vəhşi hərəkətinə cavab 

olaraq Atabəy Eldəniz 1163-cü ilin yanvarında öz vasalları ilə birlikdə 500 min nəfərlik 

qoşunla Gürcüstana hücum edərək bir aydan artıq vuruşdu. Xeyli adam öldürdü və hərbi 

qənimət ələ keçirdi. 

Buna  baxmayaraq  gürcü  çarı  1164  və  1166-cı  illərdə  Azərbaycana  yenidən 

hücumlar  etmiş,  Gəncəyə  gəlmiş,  qətlə  və  talana  başlamışdı.  Eldənizlər  hər  dəfə 

gürcülərin hücumlarını daha ağır zərbələrlə dəf etmişlər. 

Edənizin  ölümündən  sonra  Sultan  III  Toğrulun  Atabəyi  Məhəmməd  Cahan 

Pəhləvan  oldu.  O,  Azərbaycanın  idarə  olunmasını  qardaşı  Qızıl  Arslana  tapşırdı. 

Dövlətin  paytaxtı  Həmədana  köcürüldüyünə  görə  Təbriz  Azərbaycan  hakimi  Qızıl 

Arslanın iqamətgahına çevrildi. 

Atabəy Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti (1175-1186) illərində Eldənizlərin ərazisi 

daha da genişləndi. 

Dövlət  iqtisadi  və  siyasi  cəhətdən  gücləndi.  Gürcü  çarı  onunla  sülh  bağladı, 

Xarəzmşah  dostluq  münasibəti  saxladı,  Misirin  və  Suriyanın  hakimi  ilə  mübahisələr 

sülh yolu ilə həll olundu. 

Cahan  Pəhləvanın  ölümündən  sonra  hakimiyyətə  Qızıl  Arslan  kecdi. 

Hakimiyyət  uğrunda  daxili  çəkişmələr  olsa  da  qələbə  caldı.  O,  Şirvana  hücüm  etdi, 

Ş

irvanşah  Axistanı  Şamaxıdan  Bakıya  köçməyə  məcbur  etdi.  Gürcüstana  yürüş  edib 

---

qənimətlə qayıtdı. 

Qızıl Arslanın ölümündən sonra hakimiyyət uğrunda daxili çəkişmələr yenidən 

başlandı.  Atabəy  Əbu  Bəkrin  hakimiyyəti  (1191-1210)  illərində  ölkənin  daxilində 

feodal  ara  münasibətləri  genişləndi.  O,  sələflərinin  ənənələrini  yaşada  bilmədi.  Cahan 

Pəhləvanın  qadınları  və  oğlanları  arasında  hakimiyyət  uğrunda  mübarizə  yenidən 

kəskinləşdi.  Eldənizlərin  yaratdığı  mərkəzi  hakimiyyət  parçalandı.  Iraq,  Rey,  Mosul, 

sfahan onların asılılığından xilas oldu. Eldənizlərin əlində ancaq Azərbaycan torpaqları 

qaldı.  

Zəif  iradəli  Əbu  Bəkr  20  illik  hakimiyyəti  dövründə  təmsil  etdiyi  sülalənin 

nüfuzunu zəiflətdi. Mənbələrdə deyildiyi kimi, onu dövlət işlərindən çox şəxsi istirahəti 

maraqlandırırdı. Onun dövründə xəzinəyə gələn ümumi gəlir xeyli azalmış və dövlətin 

iqtisadiyyatı  sarsılmışdı.  Əbu  Bəkrin  ölümündən  sonra  hakimiyyətə  qardaşı  Atabəy 

Özbək  keçdi.  Atabəy  Özbəyin  dövründə  (1210-1225)  Azərbaycan  Atabəylər  dövləti 

daha da zəiflədi. Ölkə gürcü və Xarəzmşahların hücumuna məruz qaldı. Xarəzmşahdan 

aslılığı qəbul etdi. Atabəylərin bütün xəzinəsi xarəzmşahların əlinə keçdi. Monqolların 

birinci yürüşündən sonra xarəzmşahın oğlanları Qiyasəddin və Cəlaləddin Azərbaycana 

soxuldu. Atabəy Özbək müqavimət göstərə bilmədi. 

1225-ci  ildə  Cəlaləddin  Təbrizi  tutanda  Atabəy  Özbək  əvvəl  Gəncəyə,  oradan 

Ə

lincə qalasına qaçdı və həmin il orada öldü. Bununla da Eldənizlər sülaləsinin tarixi 

sona çatdı. Şirvanşahlarda olduğu kimi Azərbaycan Atabəylər dövlətində də hakimiyyət 

irsi  xarakter  daşıyırdı.  Dövləti  Eldənizlər  nəslindən  olan  hökmdarlar  idarə  edirdilər. 

onlar atabəyləri olduqları Səlcuq sultanlarının əvəzində bütövlükdə  ranın,  raqın, Yaxın 

Şə

rqin xeyli ərazisini əhatə edən Səlcuq dövlətini idarə edirdilər. sultanların hakimiyyəti 

formal  xarakter  daşıyırdı.  Ordunu,  xəzinəni  və  əsas  dövlət  aparatını  əllərinə  alan 

Eldənizlər  sultanlarla  hesablaşmır,  müstəqil  xarici  siyasət  yeridir,  fərmanlar  verir, 

iqtalar bağışlayır, öz yaxın adamlarını mühüm dövlət vəzifələrində yerləşdirirdilər. 

 

20.IX-XII əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti 

IX-XI  əsrlərdə  yaranan  müstəqil  feodal  dövlətlərin,  daha  sonra  bərpa  olunan 

Ş

irvanşahlar  və  Azərbaycan  Atabəylər  dövlətlərinin  yaranması  nəticəsində  ölkənin 

---