Microsoft Word azerb. Geoiqtisadi 11. 04. 2016. M son doc
Yüklə 4,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 9 l FƏSİL XƏZƏR HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİ XARAKTERİSTİKASI: BEYNƏLXALQ, REGİONAL, YERLİ MARAQLAR SİSTEMİ. AZƏRBAYCANIN REGİONAL GEOİQTİSADİ MARAQLARI VƏ ENERJİ STRATEGİYASI § 1.1. Transmilli dünya güclərinin və yerli dövlətlərin Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqazdakı geoiqtisadi maraqları və fəaliyyətinin xarakteristikası XX əsrin son onilliyində və XXl əsrin başlanğıcından dün- yada gedən ictimai-siyasi və beynəlxalq əhəmiyyətli hadisələr nəticəsində Xəzər dənizi və Qafqaz regionu yenidən öz əhə- miyyətinə görə dünyada mərkəzi yerlərdən birini tutdu. Plane- tin artan enerji ehtiyacı və ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi tələbatı qarşısında Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqaz özünün zəngin karbohidrogen ehtiyatları, Şərq-Qərb, Şimal-Cənub əla- qələrində, nəqliyyat-kommunikasiya sahəsindəki imkanları ilə bütün transmilli dünyanın nəzər diqqətini özünə cəlb edərək geoiqtisadi maraqların kəsişmə nöqtəsinə çevrilmişdir. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, Xəzər dənizi dün- yanın ən zəngin karbohidrogen ehtiyatlarına malik olan bölgə- lərindən biridir. Bu faktor bölgənin ümumi geosiyasi və geo- iqtisadi ab-havası, dünya ölkələrinin bölgəyə can atması və s. transmilli proseslərlə yanaşı, həm də Xəzərətrafı ölkələnin bir- ƏL İ H ƏS ƏNOV 10 biri ilə regional münasibətlərinə, bütövlükdə xarici siyasətlə- rinə, daxili ictimai-siyasi vəziyyətinə və regional dövlətlərarası münasibətlərin xarakterinə də ciddi təsir göstərmişdir. Bir tə- rəfdən xarici siyasət və geosiyasi yönlərindəki fərqlər, digər tərəfdən dövlət idarəçiliyi və siyasi sistemlərinin müxtəlifliyi, bölgədəki geosiyasi, geostrateji gücləri və imkanları, maraq və mənafe ambisiyaları arasındakı üst-üstə düşməyən məqamlar, beynəlxalq aləmin müəyyən təhrikləri də daxil olmaqla XX əsrin son onilliyindən başlayaraq Xəzər hövzəsi ölkələrini cid- di geoiqtisadi qarşıdurmaya süvq etməyə başladı. Xüsusilə, so- nuncu faktor- bəzi xarici dairələrin təhriki ilə bölgə ölkələrində qızışdırılan milli, dini və vətəndaş müharibələri, etnik separa- tizm, siyasi böhran və daxili hərc mərclik, süni şəkildə qaldırıl- mış sərhəd-ərazi çəkişmələri, Xəzər dənizinin statusu kimi məsələlər hövzəni ciddi dövlətlərarası regional və dövlətdaxili milli-vətəndaş münaqişələri ocağına çevirdi. Bu gün dünyanın müxtəlif güc mərkəzlərinin Avrasiyada geosiyasi maraqlarının kəsişməsindən danışarkən, ilk növbədə enerji resursaları ilə zəngin olan Xəzər hövzəsi və Qərb-Şərq, Şimal-Cənub geosiyasi münasibətlərinin, onların iqtisadi-tica- rət və digər əlaqələrinin üzərində yerləşən Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqaz göz önünə gəlir. Bu bölgə əvvəlki dövrlərdə özünün xüsusi geosiyasi, geostrateji və geoiqtisadi xarakteristikası ilə XVlll əsrin sonu – XlX əsrin əvvəllərindən Rusiya imperiyası və Osmanlı dövlətinin, XX əsrin əvvəllərin- dən Avropa imperiyalarının və ABŞ-ın, SSRİ dağılandan son- ra- XX əsrin sonlarından bütün transmilli qlobal dünyanın diq- qətinə isə cəlb etməyə başlamışdır. Region ümumi xarakteris- tikasına görə Avrasiyanın böyük geosiyasi oyunlar məkanı XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 11 hesab edilsə də, ilk növbədə neft-qaz amili və transmilli əlaqə imkanları onu güc mərkəzlərinin diqqətinə cəlb etmişdir. Xəzərin təbii ehtiyatları haqqında müxtəlif mənbələrdə müxtəlif məlumatlar verilir. Bəzi hesablamalara görə, bu höv- zədə dünyanı yüz il müddətində fasiləsiz təmin etmək gücündə olan milyardlarla ton neft və trilyonlarla kub metr qaz ehtiyatı var. Məsələn, “Nyu-York Tayms” qəzetinin 6 avqust 1997-ci il tarixli sayında göstərilir ki, Xəzərin sənaye və ya karbohidro- gen ehtiyatları indiki qiymətlərlə 4 trilyon ABŞ dolları məb- ləğində qiymətləndirilən 200 milyard barrel neftdən, habelə bir o qədər də qaz ehtiyatlarından ibarətdir. 1 Xəzər regionunun regionda geosiyasi və geoiqtisadi əhə- miyyəti həm bölgənin əsas güc mərkəzi hesab olunan Rusiya üçün, həm regionda “yeni transmilli güc mərkəzi” olmaq istə- yən Qərb üçün, həm də digər maraqlı ölkələr üçün şübhəsizdir. Əvvəla, Rusiya buradakı SSRİ dövründən qalmış ənənəvi rəqa- bətdənkənar üstün mövqelərini, bölgənin geosiyasi, geoiqtisa- di, hərbi-geostrateji hədəfləri, transmilli nəqliyyat-kommuni- kasiya sistemi, Xəzər hövzəsi ölkələrinin mövcud karbohidro- gen sərvətləri üzərindəki təsirini qoruyub saxlamaq istədiyi kimi, Qərb də eyni sahələr üzrə regiona daxil olmaq və möh- kəmlənmək, buradakı əlavə təbii ehtiyatlar hesabına Avropanı yeni yüzillikdə “qeyri-sabit Yaxın Şərq” və “monopolist möv- qeyə malik Rusiya”nın neft-qaz asılılığından qurtarmaq istəyir. İkincisi, regionda möhkəmlənməklə, Rusiya yenə də özünün ənənəvi hərbi-geostrateji mövqelərini qorumağa çalışdığı hal- da, ABŞ və onun NATO üzrə müttəfiqləri Xəzər-Qara dəniz hövzəsində, Mərkəzi və Orta Asiyayada yeni-yeni təsir mexa- 1 Bu haqda daha geniş materiallarla növbəti bömələrdə tanış olmaq olar. ƏL İ H ƏS ƏNOV 12 nizmləri qazanmağı, geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi-geostrateji cəhətdən öz mövqelərini gücləndirməyi və əsrlər boyu bu re- gionda davam edən Rusiya hegemonluğunu azaltmağı düşünür. Hər iki tərəf bu regionu “öz milli təhlükəsizlik maraqları zo- nasına” daxil edərək buradakı mövqelərini getdikcə gücləndir- məyə çalışırlar. Həmin düşərgələri təmsil edən diplomatik mənbələr isə bu prosesi “beynəlxalq hüquq normaları”, “milli dövlət maraqlarının tələbləri” və s. kimi ümumişlək terminlər- lə, müxtəlif geosiyasi arqumentlərlə əsaslandırmağa çalışırlar. Lakin bəhs olunun ölkələrin rəsmi hərbi-geostrateji strukturla- rının qəbul etdiyi Milli Təhlükəsizlik və Hərbi Doktrinalar on- ların əsil geosiyasi mətləbləri haqqındakı həqiqətləri ortaya qoyur. 2 Xəzər hövzəsində Rusiya və Qərbin mövcud geoiqtisadi maraqları xaricində, həm də digər yerli böyük və kiçik ölkələ- rin milli maraqları təmsil olunur. Bunların sırasına digər dörd Xəzər hövzəsi ölkələrini- İranı, Azərbaycanı, Qazaxıstanı, Türkmənistanı, ayrıca bölgənin əsas geosiyasi oyunçusu hesab olunan Türkiyəni, bölgədən kənar ölkə hesab olunan Çini və Cənubi Qafqazda xüsusi strateji ərazi xarakteristikası ilə seçi- lən Gürcüstanı qeyd etmək olar. Bu qrupa daxil olan ölkələr ya İran kimi öz fərqli maraqları ilə çıxış edir və yalnız onu təmin edən ayrıca geoiqtisadi tələblər irəli sürür, yaxud da Qərblə Rusiya arasında müəyyən seçim edərək, bu düşərgələrdən biri ilə öz geoiqtisadi maraqları çərçivəsində uzlaşdırılmış tərəf- daşlıq siyasəti yürüdür. 2 Bax: Həsənov Ə.M., Azərbaycan Respublikasının milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasətinin əsasları. Bakı,”Zərdabi LTD”,2016, s.271-446. Yüklə 4,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|