Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
155 
 
X FƏSİL 
AZƏRBAYCAN XANLIQLAR DÖVRÜNDƏ 
 
Plan: 
1. Azərbaycan xanlıqlarının yaranması və onların sosial-iqtisadi 
vəziyyəti. 
2. Azərbaycan xanlıqlarının daxili siyasi həyatı 
3. Azərbaycan xanlıqlarının xarici siyasi əlaqələri. Yadelli 
işğalçılara qarşı mübarizə 
5. XVIII əsrdə Azərbaycan mədəniyyəti 
 
1. Azərbaycan xanlıqlarının yaranması  
və onların sosial-iqtisadi vəziyyəti 
 
1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra Azərbaycanda İran 
əsarəti sona çatdı.  İran  əsarəti sona çatdıqdan sonra ölkəmizdə 
Qarabağ, Şəki, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan, Dərbənd, Təbriz, Urmiya, 
Ərdəbil, Maku, Marağa, Xoy, Quba, Bakı, Lənkəran,  İrəvan və s. 
xanlıqlar meydana gəldi. Bunlardan əlavə, Azərbaycanda daha kiçik 
feodal qurumları - İlisu, Ərəş, Qəbələ, Qazax və Şəmşəddil sultan-
lıqları, Qarabağda isə Vərəndə, Crabert, Gülüstan, Dizaq və Xaçın 
məlikləri var idi. Sultanlıqlar və məliklər, adətən, xanlıqlardan asılı 
idilər. Məsələn, Qəbələ, Ərəş və İlisu sultanlıqları Şəki xanlığından, 
məliklər isə Qarabağ xanlığından asılı idilər. Azərbaycanda belə çox 
xanlıq və digər feodal hökmdarlıqlarının meydana çıxması ölkənin 
ayrı-ayrı vilayətləri arasında sabit iqtisadi əlaqələrin olmaması, 
natural təsərrüfatın hökm sürməsi, habelə iri feodalların bu və ya di-
gər ərazi üzərində öz hakimiyyətini qurmaq cəhdləri ilə bağlı idi. 
Nisbətən kiçik əraziləri  əhatə etmələrinə baxmayaraq, Azər-
baycan xanlıqlarının  əksəriyyəti dövlətə  məxsus bütün əlamətlərə 
malik olub müstəqil daxili və xarici siyasət yeridirdilər. Xanlıqlarda 
hakimiyyət,  əsas etibarı ilə yerli feodalların  əlində idi. Məsələn, 
Gəncə xanlığının Gəncənin irsi hakimi olan Şahverdi xan Ziyad-

---

 
156
oğlu, Bakı xanlığının sabiq Bakı hakimi Dərgahqulu bəyin oğlu 
Mirzə  Məhəmməd xan, Dərbənd xanlığını  Dərbəndin sabiq naibi 
İmamqulu bəyin oğlu idarə edirdi. 
Xanlıqlarda dövlət idarə orqanları  İran  əsarəti dövrünə nis-
bətən xeyli sadələşdirilmişdi. Geniş  məmurlar aparatı  əvəzinə indi 
sabiq  şah məmurlarının vəzifələrini yerinə yetirən bəylər və digər 
yerli feodallar əsas rol oynayırdılar. Xanlıqlarda ali hakimiyyət 
xanların əlində cəmləşmi

---

 
157 
qalmaqda davam edirdilər. Lakin divan torpaqları getdikcə daha çox 
xan hakimiyyətinin əlində cəmləşir, tiyul torpaqları mülk xarakteri 
alırdı. XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda yenə  də  məhsul 
rentası üstün yer tuturdu. Lakin rentanın işlə və pulla ödənilən for-
maları da var idi. Rəiyyətdən alınan əsas vergi malcəhət adlanırdı. 
Müxtəlif xanlıqlarda onun həcmi məhsulun 1/10 hissəsi ilə 1/3 
hissəsi arasında tərəddüd edirdi. Otlaqlardan istifadə  əvəzində 
rəiyyətlərdən əlavə vergi-çöpbaşı alırdılar. Kəndlilər bunlardan əla-
və bağbaşı, bayramlıq, toy pulu, at arpası, mirzəyanə, darğalıq və s. 
vergilər ödəyirdilər. XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın iq-
tisadi həyatında ümumi durğunluq hökm sürürdü. Bununla belə, 
yadellilərin zülmündən xilas olmuş kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və 
ticarətdə bir qədər canlanma nəzərə çarpırdı. 
Quba, Qarabağ,  Şamaxı,  Şəki və  Gəncə xanlıqlarında  əkin-
çilik nisbətən yaxşı vəziyyətdə idi. Bütün xanlıqlarda əhali bağçılıq, 
bostançılıq və arıçılıqla məşğul olurdu. Pambıqçılıq daha çox Şir-
van, Gəncə, Qarabağ  və Naxçıvan xanlıqlarında yayılımışdı. Dər-
bənd, Quba və Bakı xanhqlarında qızıl boya və zəfəran becərilirdi. 
Azərbaycan xanhqlarının iqtisadi həyatında ipəkçilik xüsusi yer 
tuturdu.  İpəkçiliyin  əsas mərkəzləri  Şamaxı  və  Şəki xanlıqları idi. 
Avropa səyyahlarından biri yazırdı ki, hər il «Şirvandan 400 tona 
qədər ipək ixrac olunur». Bu dövrdə  sənətkarlıqda da müəyyən 
yüksəliş hiss olunurdu. Toxuculuq sənəti xüsusilə geniş yayılmışdı. 
İstehsal edilən mov, darayi, tafta, zərbaft kimi parçalar xarici 
ölkələrə də ixrac edilirdi. Quba, Qarabağ və Təbriz öz xalçaları ilə 
şöhrət qazanmışdılar. Xalq içərisindən çıxmış ustalar bir sıra gözəl 
məişət avadanlıqları, zərgərlik məmulatları və müxtəlif növ silahlar 
istehsal edirdilər. Lahıcda mis qablar, tüfəng və xəncər hazırlanırdı. 
Şəkidə  və  Gəncədə milli üslubda gözəl  şəbəkələr istehsal edilirdi. 
Bu dövrdə Azərbaycanda təşəkkül tapmış sosial-iqtisadi münasi-
bətlər sənət istehsalına və ticarətin əsas mərkəzləri olan şəhərlərə də 
ciddi təsir göstərirdi. Əldə olan məlumatlarm təhlili göstərir ki, bəhs 
edilən dövrdə Azərbaycan  şəhərlərinin  əksəriyyəti dərin iqtisadi 
tənəzzül keçirirdi. Bu tənəzzülün daha doğrusu, əsas səbəbi avropa-

---

 
158
lıların Hindistana gedən dəniz yollarından daha intensiv istifadə 
etmələri ilə bağlı idi. Qərblə  Şərq ölkələrini birləşdirən tranzit 
ticarət yolları üzərində yerləşən, iqtisadiyyatı daha çox mal ixraca-
tına köklənən və bunun sayəsində böyük gəlir əldə edən Azərbaycan 
şəhərləri bütün XVIII əsr  ərzində bu üstünlüklərdən məhrum olur-
dular.  Şərq ölkələrində feodal istehsal üsulunun hökmran olaraq 
qalması fonunda Qərbi Avropada kapitalist istehsalının getdikcə ge-
niş miqyas alması da bu böhranın dərinləşməsində az rol oynamırdı. 
Şərqin sənətkar emalatxanalarında bəsit üsulla hazırlanan bir sıra 
sənətkarlıq məhsulları  Qərbdə manufaktura və fabriklərdə istehsal 
edilən daha ucuz və keyfiyyətli eyni məhsullarla rəqabət apara 
bilmir və  nəticədə özlərinin  ənənəvi satış bazarlarından məhrum 
olurdular. Vaxtilə ancaq Şərqin sənətkarlıq mərkəzlərində istehsal 
olunan və böyük partiyalarla Avropaya ixrac edilən malların bir 
çoxu artıq bu ölkələrin özlərində istehsal edilərək bu malların 
ənənəvi istehlakçıları olan ölkələrə, o cümlədən Azərbaycana gön-
dərilirdilər. 1789-1791-ci illərdə Avropa ölkələrindən Azərbaycana 
çoxlu miqdarda atlas, məxmər, mahud və pambıq parçalar, bəzək və 
məişət  əşyaları  gətirilmişdi.  Şübhəsiz ki, bu faktlar Azərbaycan 
şəhərlərinin iqtisadi həyatının  əsasını  təşkil edən sənət istehsalına 
mənfi təsir göstərirdi. Xanlıqlar dövründə Azərbaycan  şəhərlərinin 
tənəzzülə uğramasında təbii fəlakətlər, yadelli işğalçıların hücumları 
və feodal ara müharibələri də az rol oynamışdı. 
Bütün bunlara baxmayaraq, müstəqil xanlıqların meydana gəl-
məsinin Azərbaycan  şəhərlərinin sosial-iqtisadi həyatına müəyyən 
müsbət təsirini də göstərmək lazımdır. Ayrı-ayrı xanların iqamət-
gahalarına çevrilən şəhərlərin hərbi cəhətdən müdafiəsinə daha artıq 
diqqət verilir, nəticədə belə  şəhərlərdə  həyat nisbətən təhlükəsiz 
olurdu. Mövcud siyasi şəraitin mənfi təsirinə baxmayaraq, sənətkar-
ların əsas kütləsi yenə də şəhərlərdə cəmləşmişdi. 
Əvvəllər olduğu kimi, xanlıqlar dövründə  də Azərbaycan 
şəhərlərinin iqtisadi həyatının əsasını sənətkarlıq, ticarət və kənd tə-
sərrüfatı təşkil edirdi. Şəhərlərin iqtisadi həyatının əsas mərkəzi ba-
zarlar idi. Sənətkar emalatxanalarının və ticarət dükanlarının  əksə-

---