Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
45 olaraq digərlərə də tapşıra bilər. Haqqında danışdığımız hekayəyə gəldikdə isə burada başqa hekayəçi yoxdur. Digər tərəfdən hadisələr inkişaf prosesi keçmir, yaşanan ömür nəmalum adresatın (adresat burada qəhrəman özüdür) nəzərdə tutulması ilə nəql olunur. Z.Marağalının “İbrahim bəyin səyahətnaməsi”, S.M.Qənizadənin “Məktubati Şeyda bəy Şirvani” dilogiyası, Ə.Haqverdiyevin “Xortdanın cəhənnəm məktubları”, Ə.Talıbovun “Əhmədin kitabı” əsərlərindən aldığımız təəssürat budur ki, onlarda sosial problematika əsas yer tutur. Söhbət edənlərin varlığı və ya yoxluğu monoloqun strukturu və ya xarakterini dəyişən əsas cəhətlərdir. İbrahim bəyin əsərin əvvəlindən sonuna qədər bütün monoloqunun məzmununu “sevgilisi”, “məşuqu” İranın taleyi ilə bağlı qayğıları, nigarançılıqları, keçirdiyi vətən təəssüblü hiss həyəcanları təşkil edir. İbrahim bəy suallara cavab vermir, həyatının amalına çevrilən məsələlərdən ya təsdiq və ya inkar planda söhbət edir. “İbrahim bəyin səyahətnaməsi”ndəki başqa iştirakçıların monoloqları üçün də analoji hal xarakterikdir. Bir sözlə, onların monoloqlarının məzmununu İbrahimin idealı ilə bağlı suallara ya müsbət, ya mənfi səpkili cavabları müəyyənləşdirir. Qəhrəmanın replikası da, sualları da monoloqun xarakterini dəyişdirmir: “Bu altmış min nəfərin təzkirə pulu böyük məbləğ olur... görünür, hamısı dövlətə çatır”. “Sizin ticarət vəziyyətiniz necədir, vətəndən nə kimi əmtəələr və mallar gətirirsiniz?” Monoloq – hekayə və monoloq – təsvirdən, başqa sözlə desək, dəyişkən monoloqlardan danışarkən təkcə bir nəfəri-həmsöhbəti deyil, eyni zamanda səhnəni, yaxud auditoriyanı nəzərə almaq lazım gəlir. Bahadır (“Bahadır və Sona”) monoloqunda ancaq bir nəfərin – Sonanın mənəvi dünyasını, dünyagörüşünü əsas götürürsə, “Aldanmış kəvakib”dəki çıxışlarda məclis əhlinin marağı, mənafeyi, bir də hökmü nəzərdə tutulur. Statik monoloq – daxili monoloq klassik Azərbaycan nəsrində ilk dəfə C.Məmmədquluzadənin və N.Nərimanovun əsərlərində işlənilmişdir. Daxili monoloq üçün xarakterik cəhət bədii həyatın məkan yox, zaman koordinatlarının ön plana çəkilməsidir. Yəni, satirik daxili monoloqlarda hərəkət-hadisə yox, məhz fikir, düşüncə, emosiya, təfəkkürün draması, şəxsiyyətin özünün özü ilə mübarizəsi təhlilini
46 tapır. Monoloq – düşüncədə, monoloq - ətrafda subyekt ilk növbədə özünə müraciət edir, özünə üz tutur. Bu tipli monoloqlarda məkan dəyişməsini zamanın hiss olunacaq, açıq-aydın duyulacaq dərəcədə, lazım olduğundan artıq sürətli gedişi əvəz edir. “Bahadır və Sona”da qəhrəmanların mənəvi dünyasına nüfuz güclüdür. Roman- dan bir nümunəyə diqqət yetirək: “Sona millətini nəhayətdə sevən bir cavan, Sona ata və anasına artıq dərəcədə məhəbbət bağlamış bir qız... Bu “uçurum dərələri” keçə biləcəkmi? Keçərsə, atasına, anasına əziyyət olmazmı? Bunlar məni öz övladları kimi sevirdilər, mənə hər dürlü yaxşılıqlar ediblər. Məni təmiz, saf ürəkli, əmin adam bilib qızlarını mənə tapşırmışdılar... Öz hissiyatımı, məhəbbətimi açıq-açığına Sonaya yazmaq, Sonanı rahatsız edəcəkdir, qeyri bir fikirlərə salacaqdır...” Yuxarıdakı Bahadırın daxili monoloqudur. Bahadır narahatdır, nigarandır. Dünyalar qədər sevdiyi Sonasına – gələcək yarı ilə əlaqədar hissə qapılsa da, ümidsizləşsə də qayğılıdır. Bahadır maarifçilik, ədəb-ərkan və səbirlə mübarizə aparıb “uçurum dərələri” doldurmaq, ortada olan baryeri götürmək, nəhayətdə qələbə çalmaq istəyir. Bahadır ziyalıdır, qəlb adamıdır. Onun düşüncələri mənəviyyat üzərində köklənibdir. Onun mənəvi aləmi, ənənəvi, klassik monoloqlarda etirafı çətin, mümkünü olmayan həyəcanları, bütövlükdə psixoloji əhvali-ruhiyyəsi öz-özünə düşüncəsində - daxili monoloqunda əksini tapmışdır. Bahadırda mənəvi-psixoloji səciyyə öz əksini tapıbsa, “Danabaş kəndinin əhvalatları”nda Məhəmmədhəsən əminin timsalında sosial vəziyyətin bədii ifadəsini tapdığını müşahidə edirik. Bütün bunlar onun təfəkkür tərzini, düşüncəsini, dünyabaxışını, arzusunu açıq hiss etdirir. Məhəmmədhəsən əmini rahat buraxmayan, gecə-gündüz düşünməyə vadar edən, əqlini əlindən alan bir müşkül məsələ vardır ki, o da Həcc ziyarətidir. Zavallı qoca fikir və düşüncələrində islam dünyasının maraq dairəsində, diqqət mərkəzində olan Həcc ziyarətinə getmək üçün Allahdan umur. Düşünür ki, Kərbəlaya kim getmək istəsə gərək Allah ona kömək ola, işlərini düzəldə. Günahkarı cəzalandıra, baiskarlara qəzəb edə. Əsərin ayrı-ayrı epizodlarında Məhəm- mədhəsən əminin düşüncələrə daldığını, içindən gələn, sadəcə eşidilməyən ağrılı, həm də məlallı, həsrətli, yazıqlığın, kimsə- sizliyin fəryadlı daxili monoloqunu eşidirik. Bu düşüncələrin biri Həcc ziyarətinə getmək istəyənlərə Allahdan kömək ummasıdırsa,
47 digərin eşşəyin Xudayar bəy tərəfindən aparıldıqdan sonra onun giley-güzarıdır. Daha biri isə yazıq qocanın xəyala dalaraq keçən günlərini, uşaqlığını xatırlayıb ah-vay edərək içində hıçqırması, lakin yenə Allaha şükürlər etməsidir.
XIX əsrin sonlarından başlayaraq iri həcmli bədii nəsr nümunələri də yaranırdı. Bunlar ənənəvi elmi-pedaqoji traktat, səyahətnamə, fantastik, alleqorik janrlarda idi. “Həyat məsələləri” kimi əsəri gah bədii, gah da elmi əsər kimi qiymətləndirirdilər. Bu cür əsərlər tam bədii roman olmasa da roman janrının yaranması yollarında ideya və yaradıcılıq axtarışları idi. Ədəbiyyatda forma və məzmun axtarışı həyatın özündən doğurdu. Birdən-birə yeni forma yaratmaq o qədər də asan deyildir. Azərbaycan yazıçıları bədii nəsr sahəsindəki yaradıcılıq axtarışlarında ənənəvi janr formalarından, Avropa və rus ədəbiyyatından faydalanırdılar. Dünya ədəbiyyatında “Sindibadın səyahəti”, “İsfahanlı Hacıbabanın macəraları”, “Fır- tınaya düşmüş Səlimin həyat və məcəraları”, “Səksən gün dünyaya səyahət” və s. kimi səyahətnamə və macəra əsərləri məlum idi. Burada fırtına, tufan, gəmi fəlakətli qərib ölkələrə səyahəti fantastik şəkildə təsvir olunurdu. Monteskyönün “İran məktubları”, Volterin “Şərq povestləri”, Sternin “Sentimental səyahət”, C.Sviftin “Qulliverin səyahəti”, Reyxlin və Ulrix fon Quttenin “Avam adam- ların məktubları”, Karamzinin “Rus səyyahının məktubları”, Radiş- şevin “Peterburqdan Moskvaya səyahət”, A.S.Puşkinin “Ərzuruma səyahət” belə əsərlərdir. Bəzən Radişşevi “Avropa ədəbi formasını və Stern sentimental üsulunu mexaniki surətdə rus ədəbiyyatına gətirmişdir”, - deyə təqsirləndirirlər. Halbuki Radişşev bu formanı və üslubu ədəbiyyata heç də mexaniki surətdə yox, bilə-bilə gətirmişdir. Çünki bu, əvvəl Şərq, sonra Avropa ədəbiyyatında ənənəvi bir janra çevrilmiş, bütün ölkələrə yayılmışdır. Ənənəvi səyahətnamə, sərgüzəşt, məktub, alleqorik və fantastik janrlar Azərbaycan ədəbiyyatında da get-gedə təkmilləşirdi. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|