Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
51 etmişdir. Ədəbiyyatşünas A.Məmmədov isə “Nəsrin poetikası” kitabında “M.Ə.Talıbovun əksər əsərləri məhz yaxşı publisistika nümunələridir” deyir. Halbuki, “Kitab yüklü eşşək” romanı maraqlı süjet əsasında qurulmuşdur. Maarifçilik ideyalarını təbliğ edən, əxlaqi, idraki və tərbiyəvi əhəmiyyəti olan əsərdə öyüd-nəsihət motivləri güclüdür. Bu əsər M.Mənafinin tərcüməsində “Eşşəyə kitab yüklənmişdir” (1988) başlığı ilə verilmişdir. Bizcə, “Kitab yüklü eşşək” sərlövhəsi daha məqsədəmüvafiqdir. Əsər bir müddət söz-söhbətə səbəb olmuşdur ki, o Apuleyin “Qızıl eşşək”, fransız yazıçısı Kontes de Sequrun bir hekayəsinin və ya Avropa yazıçılarından birinin əsə- rinin tərcüməsi hesab edilmişdir. M.Mənafi sübut etməyə çalışıb ki, bu əsər Ə.Talıbovun orijinal romanıdır. 1 Həqiqətən də, “Qızıl eşşək” əsəri ilə “Kitab yüklü eşşək” arasında müəyyən yaxınlıq hiss olunur. Bütün bunlar, əsasən, əhvalatın eşşəyin dili ilə verilməsində, eşşəyin rəmzi şəkildə işlədilməsində, mövcud cəmiyyətin yara- mazlıqlarını, haqsızlığı, zülm və istibdadı tənqid üsülunda özünü göstərir. Ə.Talıbovun digər əsəri “Talibinin gəmisi” və ya “Əhmədin kitabı” romanı yazıçının illərlə müxtəlif dillərdə oxuyub öyrəndiyi, səyahətlərdə gördüyü alimlərdən, filosoflardan eşitdiyi elmi biliklərin əsasında qələmə alınmışdır. Üç cilddən ibarət bu əsər bəzən qəhrəmanın adı ilə “Talibinin gəmisi”nin I cildi 1894-cü ildə, II cildi 1895-ci ildə İstanbulda, “Həyat məsələləri” adlı III cildi isə 1906-cı ildə Tiflisdə nəşr edilmişdir. (Bu faktlar professor Ə.Saraclının “Azərbaycan bədii nəsri” (1983) monoqrafiyasından götürülmüşdür). Burada Avropa roman janrının xüsusiyyətləri ilə Şərq ənənəsi təmaslı şəkildə özünü göstərir. Şərq ənənəsi onun fantastik, romantik cizgilərində, əxlaqi- didaktik epizod və hekayələrində, Avropa üslubu isə bütövlükdə onun janr quruluşundadır. Burada məşhur fransız yazıcısı J.J.Rus- sonun “Emil” əsərinin təsiri də duyulur. Zaman, məkan fərqi budur ki, Emil XVIII əsr Avropasının, Əhməd isə XIX əsr Şərqinin oğludur. Əhməd Emilin təcrübəsindən öyrənir. O, bir növ
1 Mənafi M.Mirzə Əbdürrəhman Talıbov, Bakı – 1978, səh.76 52 Ə.Talıbovun özünün tərbiyə və həyat, elm və mədəniyyət, dövlət və cəmiyyət haqqındakı fikirlərinin ifadəsinə çevrilir. Əsərdə mükalimə və dialoq, müşahidə və təcrübələr haqqında söhbətlər bir- birini əvəz edir. Buradakı maraqlı epizod və hekayətlər, ibrətamiz parçalar ayrıca uşaq hekayələri təsiri bağışlayır. Əsər elmi biliklər toplusudur. Sətirlər, səhifələr bir-birini əvəz etdikcə insanın maraq dairəsi, təşnəliklə oxumaq istəyi güclənir, kitabın sehrindən çıxa bilmirsən. Romanda kainatı təşkil edən dörd ünsür, onların yaranma mərhələləri, müxtəlif iqlim qurşaqlarında yetişən qəribə ağaclar, heyvanat növləri, həşəratlar, bioloji hadisələr, makro və mikro mühit, fəza cisimləri, elementin xassələri, Misir ehramları, mumiya, ilk coğrafi xəritənin kəşfi, xəstəliklərin təsnifatı, onları müalicə edən həkimlərin, həmçinin məşhur fiziklərin, kimyaçıların, qəhrəmanların, peyğəmbərlərin, hökmdarların həyatı, dinlər, dövlətlər, parlamentlər, ictimai-tarixi hadisələr barədə bilgilər və s. informasiyalar haqqında bədii şəkildə verilir. Romanda yeddi yaşlı oğlunun sualları ata tərəfindən səbir-təmkinlə, məntiqi ardıcıllıqla, uşaq yaddaşının dərk edəcəyi səviyyədə cavablandırılır. Roman maraqlı süjet xətti üzərində qurulmuş bədii nəsr nümunəsidir. Ə.Talıbov elmi məlumatları bilərəkdən xəbər şəklində çıxarıb, bədii vasitələrlə - məzəli, əyləncəli hadisələrlə, tarixi ekskursiyalarla, diqqəti çəkən məftunedici təbiət lövhələri və obrazlı ifadələrlə qarşılıqlı şəkildə təqdim edir. Oxucu burada zəngin bilik öyrənməklə yanaşı, həm də bir nəsr əsərinin cazibə dairəsinə düşür. Romanda oğul ilə ata arasında dialoqlar davam etdikcə müzakirə hədəfinə çevrilmiş məsələlər də şaxələnərək sadələşir elmilikdən daha çox bədii səciyyə daşıyır. Yazıçı, xarici ölkələrdəki hər hansı mütərəqqi prosesdən - əhali artımından, sağlamlıqdan, sənayenin, tikintinin inkişafından, mədə- niyyətindən, elmin qüdrətindən danışdıqca, həm uşaqların sualları, həm də oxucu təfəkküründə yaranan əks-səda Cənubi Azərbaycanın ağır, dözülməz halını göz önündə canlandırır. İstər Z.Marağalı, istərsə də M.Ə.Talıbovun öz əsərlərində vətənlərinin dərd bəlasını problem kimi tam kəskinliyi ilə qoyurlar. Əsasən də, M.Ə.Talıbov parlamenti, demokratik quruluşlu Qərb dövlətlərinin tərəqqisi önündə şah istibdadının və irticaçı dairələrin uçuruma sürüklədiyi
53 Azərbaycanın, İranın geriliyini tam çılpaqlığı ilə nümayiş etdirir. Əsərdə müəllifin fikirlərindən gəldiyimiz qənaət belədir ki, İranın, Azərbaycanın geriliyi, cəhalətdə qalması, məktəblərin olmaması, təhsildən, maarifdən xəbərsiz qalmaları ilə əlaqədardır. Əsərdə yaltaqlıq, qorxaqlıq, ikiüzlülük, fərarilik kimi mənfi, insan xarakterinə yad olan xüsusiyyətlər tənqid olunur. “Talibinin gəmisi” romanında ata yeddi yaşlı oğlunun “Əlifbanın çətinliyi və təlimin vəziyyətinin nizamsızlığı üzündən hələ üç il də məktəbə qoymayacağını bildirir”. Elmin, təhsilin, maarifin geriliyini M.F.Axundov ərəb əlifbasının qüsurlarında gördüyü kimi “Xeyir- xahların məsləki” romanında M.Ə.Talıbov qəhrəmanı mühəndis Mirzə Möhsün xanın dili ilə bu əlifbanı “Zülmət və cəhalət bəlası”, Z.Marağalı “İbrahim bəyin səyahətnaməsi”ndə Yusif əminin dili ilə “Çox çətin və mənasız” kimi qələmə verir. M.Ə.Talıbovun “Xeyirxahların məsləki” romanı beş nəfər savadlı, düşüncəli, dün- yanın gərdişindən baş çıxaran elmi ekspedisiya üzvlərinin səya- hətindən, görüşlərindən, söhbətlərindən və düşüncələrindən bəhs edən maraqlı, ibrətamiz bir əsərdir. Burada İrandakı feodal özbaşınalığının, zülm və hüquqsuzluğun ifşası bədii həllini tap- mışdır. İstibdad girdabında çabalayan, kəndlilərin həyat tərzi – bütün Azərbaycan xalqının çəkdiyi zülmlü günlər, tədqiqatçı alim Ə.Saraclı demişkən bu “yarımfantastik ” əsərdə ürək ağrısı ilə söylənilir. Bunlar elə qlobal məsələləridir ki, onları islah etmək üçün yalnız quruluşu devirmək gərəkdir. Kəndli tacirin gileylənərək hakimin, fərraşbaşının, valinin onalrın başına açdıqları ağlasığmaz oyunları – mal-qaralarını, torpaqlarını, cehizlik xalça-palazlarını min bir bəhanə gətirərək əlindən almaları, əsərin təsirli səhifələridir. Yazıçı qanunsuzluq məngənəsində əziyyət çəkən cəmiyyəti tendensiyasız, ideoloji müdaxiləsiz göstərdiyi üçün hər şey öz yerində, öz rəngində görünür. Z.Marağalının “İbrahim bəyin səyahətnaməsi” ədəbiyyat tarixində bir çox xüsusiyyətləri ilə seçilir. İstər rus şərqşünasları, istərsə də Azərbaycan yazıçıları və alimləri həmin dövrdən söhbət açarkən “İbrahim bəyin səyahətnaməsi” əsərinin ideya-bədii xüsusiyyətlərindən də bəhs etmişlər. Əsəri səyahətnamə janrının ən yaxşı nümunələrindən bir kimi qiymətləndirmişlər. M.F.Axundovun
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|