Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
60 dişləri. Mən güman edirəm ki, nəinki on altı yaşında gözəl rus qızı, bəlkə altmış altı yaşında çirkin müsəlman arvadı da bundan iyrənib qaça bilərdi”. Obrazın konkret portreti cızılan “Rus qızı” hekayəsində kontrast təkcə ictimai səhnə, tip və məzmunda deyil, həm də bədii təhkiyədə görünür. Gözəl rus qızı, çirkin müsəlman arvadı, Qulamhüseynin yöndəmsiz sifəti, heyvani hisləri olan qocanın bir-biri ilə təzad təşkil edən xüsusiyyətləri uyğunsuzluq yaradır. “Poçt qutusu”nda (1905) gülüş daha həlim və səmimidir, “Novruzəli yumorla təsvir edilmişdir”. Müəllif öncə Şeytanbazar obrazında gözü qarşısında canlanan “islam ailəsinin tipik obrazlarını təsvirə başlayır. O, tarixin, həyatın obyektiv gedişində öz- özlüyündən gülünc olan usta Zeynalları, Qurbanəli bəyləri və ictimai işlərdə iştirak əvəzinə İrandan hürriyyət payının göndə- rilməsini arzu edən Kərbəlayı Məhəmmədəli və Pərinisələri bütün tipik cizgiləri ilə ortaya çıxarır, nümayiş etdirir. Özündən nə bir şey artırır, nə də bir şey əskildir. Hətta çox zaman həmin tiplərin və onların hərəkətlərinin təsvirində təfərrürata varır. Bununla bərabər o passiv bir yazıçı deyil, onun hekayələri mövcud vəziyyətdən razılığı göstərən fəal bir fikrin məhsuludur. Lakin bu fəallıq onda heç bir əsəbiliyə, ritorikaya keçmir, çünki bilirdi ki, müalicə olunmalı, xəstənin başı üstündə həkimin deklamasiya və nitq söyləməsi gülünc və yersizdir. Xəstəliyin səbəblərini, ictimai tüfeyliləri və mikrobları gün işığına çıxardır; onların xarakterini daha bariz göstərmək üçün onları mikroskop altında böyüdür. Mübaliğə və hadisəni absurd dərəcəsində böyük və ya karikaturaya salma buradan doğur, onun realizmi hiporbolik realizmdir. Bunun üçündür ki, bəziləri də Molla Nəsrəddin hekayələri realizmdən uzaq görünür ki, “yox belə şey ola bilməz” hökmünü verirlər. Lakin o, mikroskop altında bir tüfeylini böyüdən və bütün iyrəncliyi ilə nümayiş etdirən yazıçılardandır. O, yalnız təsvirində həcmini böyütmüşdür: mahiyyətinə isə heç bir zərər gətirməmişdir. Burada Qoqolun “Burun”unu və Dostayevskinin “Oxşar adamı”nı xatırlamaq yerinə düşür. Onların yaradıcılıq ərəfəsində əks edən bu tipləri bütün qəribəliklərinə və zahiri görkəmlərinə baxmayaraq,
61 real həyatdan alınmış tiplərdirlər. “Molla Nəsrəddin”in bu obyektivliyini və realistliyini ümumiləşdirmək, bütün o dövr yazıçılar üçün bir örnək idi. Çünki o, öz hekayələrində belə tipləri ümumiləşdirərək, onların çoxlarının bacarmadığı gülünclüklərini bariz şəkildə ortaya çıxarır. Usta Zeynal bənnadır, o günəmuzd işləməklə ailəsini dolandırır. Lakin o, fanatizm, məzhəb və mövhumat tiryəki ilə elə zəhərlənmişdir ki, öz işini, adı bənnalıq əməyini belə başqalarına və özünə mənfəətli bir hala sala bilmir. Onun fikrincə, insan heç bir şeyə qadir deyildir, hər şey Allahdan asılıdır. Kimin alnına nə yazılıb, o da olacaq. Bacarıqlı, işgüzar Akop xaricdən, təhsil almaqdan gələn oğlunu ləyaqətlə qarşılamaq üçün otağı tez təmir etdirmək istəyirsə də, iş ləng gedir. İşin təcili qurtaracağını usta Zeynal öhdəsinə götürsə də buna əməl etmir. Akop hər dəfə bənnanın yanına gələndə bənna ilə şagirdi söhbət edən görür. Usta Zeynal isə xozeyinə cavabında deyir: - “Heç ürəyivi sıxma, xozeyin. Allah kərimdir. Ümidini bir Allaha bağla ki, yeri-göyü yox yerdən xəlq edibdi. Ürəyivi niyə sıxırsan? Əgər Allahın iltifatı olsa, belə iş olmasın ki, on belə iş olsun, bir dəqiqədə qurtarram; Əgər olmasa dəxi mənim günahım nədir... Qurban gəc ver”. Usta Zeynalın həyata bu münasibəti, islam dininin, şəriətin təbliğ etdiyi asketizm, fəaliyyətsizlik, tərki-dünyalıq fəlsəfəsindən irəli gəlirdi. Usta Zeynal işi yarımçıq buraxıb namaza gedir, iş görəcəyi yerdə şəyirdi Qurbanla “təqlidin kimədir?” sualı ətrafında söhbət aparır; erməniləri isə murdar hesab edir və bunda bir “sirri-ilahi” var deyir: “Qurban, bu işlər hamısı sirdir. Bunları heç başa düşmək olmaz. Bunlar hamısı Allah yanındadır; çünki belə fərz elə ki, ermənilərin hamısı çönüb müsəlman oldu, onda cəhənnəmi Allah kimdən ötrü xəlq edib və kimi ora göndərəcək? Bu işlərin hamısının bir səbəbi var, yoxsa ermənilər çox yaxşı bilir ki, bizim məzhəbimiz onlarınkından yaxşıdır”. Usta Zeynalın bütün ümidi “qıl körpüyədir”. O, o qədər “təmizdir” ki, hətta gəcin belə erməni dəstisindəki su ilə qarışdırılmasına razı deyil. “Qurban, Allah sənə lənət eləsin! Erməninin küpündə su gətirib qayırdın, dünyavü-aləmi murdar elədin. Allah sənə lənət eləsin”.
62 “İranda hürriyyət” hekayəsində hürriyyət payından məhrum olan qərib iranlıların aqibəti gülünc hədəfidir. Müəllif qürbətə düşmüş bu fəhlələrin İran məşrutəsindən pay almaq ümidlərinin puçluğunu, onların İrandakı hərəkata münasibətlərini (“İranda hürriyyət”) hekayəsində inandırıcı şəkildə qələmə alır. Kərbalayı Məmmədəli hürriyyətin mənasını öz siğə arvadına belə izah edir: “Ay rəhmətliyin qızı, indi axı mən sənə nə deyim, necə səni başa salım? İndi dünya-aləm bilir ki, İrana hürriyyət verilib. İndi küçədə uşaqlar da bilirlər ki, İrana hürriyyət verilib. Bu gün həmşərilərin hamısını qonşur çağırmışdı məscidə, padşaha dua eləyirdilər ki, İrana hürriyyət verilib... Qonşur, deyillər, sabah həmşərilərin hamısını çağıracaq, hürriyyət paylayacaq. Ay can, ay can!... Sağ olsun bizim padşahımız, ay can, ay can!...” Hürriyyəti belə anlayan, nəstəliq xətti ilə İrana kağız yazdırıb öz hürriyyət payını istəyən və savadsızlığı üzündən özgənin məktubunu səhvən öz ailəsinə göndərərək birinci arvadının qısqanclığına səbəb olan Kərbəlayı Məmmədəlinin macərası bir çox avam, qərib iranlıların macərasını yada salır. Nə olduğunu anlamadığı “hürriyyət” adı ilə ailə qovğasına məruz qalan və hətta öz otağından belə qaçmağa məcbur olan Kərbəlayi Məmmədəlinin qaynı sadəlövh, lakin mənalı bir tərzdə deməmişmiydi ki, “vallah gör axırda mən deyən olacaq: axı Kim eşidib ki, o taydan bura hürriyyət gələcək? O taydan bu üzə həna gələr; səbzə, badam içi gələr, tütün, çay, tiryək... belə zadlar gələr; yoxsa, yoxsa, vallah, mən ömrümdə bir dəfə də eşitməmişəm ki, hürriyyət gələ, heç bu tərəflərdə hürriyyət alış-verişi eləyəni də mən eşitməmişəm?”. Burada Molla Nəsrəddin bir tüfənglə üç dövşan vurur və çox mənalı bir tərzdə həm “bu tayda hürriyyət alış-verişi eləyənin” olmadığını, həm “o taydan bu taya hürriyyət gəldiyinin” heç görülmədiyini, həm də İran hürriyyətinin Kərbəlayi Məmmədəli, Pərinisə kimi kasıblara əziyyət və azardan başqa heç bir şey vermədiklərini anladır. Odur ki, sonda peşman olan fəhlə “indiyə qədər biz yazıq həmşərilər çox qara gün çəkmişik, fəhləlik eləməkdən canımız çıxdı, amma görürsən, ursetdə heç fəhlə yoxdur, hamısı yazıq həmşəridir” – deyir: “Allah qoysa, bundan sonra pu- lumuz çox olar”, - deyə arzular, ümidlər bəsləyən həmşəri fəhlə-
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|