Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
63 lərinin vəziyyətini öz siğə arvadlarına “urus məxmərindən bir arxalıq alacaq” dərəcədə olsa yaxşılaşdırmadığına da təəssüfünü bildirir. Əlbəttə, Kərbəlayi Məmmədəlilər, Pərinisələr və mirzələr aləminin taleyi və xarakterik cizgiləri iranlı fəhlələrin ümumiləş- dirilmiş obrazında verilir. Din dövlət və feodalizmin istismarı altında öz mənliklərini itirmiş olan Usta Zeynal, Kərbəlayi Məmmədəli və Pərinisələrlə bərabər Molla Nəsrəddin öz hekayələrində tüfeyli və istismarçı sinifləri – Qurbanəli bəyləri, Vəli xanları, Əziz xanları tipik şəraitlərində göstərərək, onların da gülüncüklərini göstərir. Bu hekayələrdə xarakterik cəhət ondan ibarətdir ki, bəyləri və mül- kədarları Molla Nəsrəddin ictimai həyatda heç bir mənfəəti olmayan bir sinif kimi təqdim edir, onların düşdüyü gülünc vəziyyət də buradan doğur. “Usta Zeynal”da bu bərabərsizlik, ailə uyğunsuzluğu da kontrast yaradır. Mənfi müsbət qütblər kimi bu obrazlar bir-birini dəf edir. Belə gərgin situasiyada dini ayrıseçkilik də heç cürə onların bərabərliyini yaratmaq zorunda deyil. Usta Zeynal avam, tənbəl, mömin və cahildir. Bu təzadların əsas mahiyyəti də müsəlman aləmini ifşa etməyə, dinin törətdiyi fəsadları göstərməyə yönəlmişdir. C.Məmmədquluzadənin satirik hekayələrinin hər birində orijinal bir deyim, görüm var. Bir müsbət xüsusiyyəti də bir neçə sadə cizgi və real kənd lövhələrinin təsvirindəki ustalığıdır. “Qurbanəli bəy” hekayəsi nəsrimizin şedevrlərindən sayılmalıdır. Bir çox özünəməxsusluqları ilə yanaşı bu hekayədə peyzajlardan istifadə də var: “Ağacın başından kəndin ətrafı əl içi kimi görünürdü. Bir tərəfdə düzülmüşdülər, “Sapıç” dağları, dağların ətəyində “Sapıç” kəndi aşikar görünürdü. Kəndin aşağısında “Əhmədxan gölü” ağarırdı. Gölün yanında Hacı Heydərin dəyirmanı və meşəsi daha da açıq görsənirdi. Dəyirmandan “Qapazlı” kəndinə kimi düzülmüşdür taxta-taxta yaşıl zəmilər, yoncalıqlar və qara şum yerləri, sürürlər...”. Əziz Mirəhmədovun fikrincə, “Qurbanəli bəy”də satirik gülüş ruhən daha kəsərli, sosial cəhətdən daha dərindir”. Bu gülüş kəsərli olsa da acı, ikrahedici gülüşdür. “Usta Zeynal”da, “Rus qızı”nda olduğu kimi, bu heka-
64 yədə də digər xalqlardan olan obrazları səciyyələndrərək səxavət əlini əsirgəmir. Bu fikrə xalq yazıçısı, akademik M.İbrahimovun münasibəti belə olmuşdur: “Onun qeyri millətdən olan qəhrəmanları yüksək mənəvi sifətlərə malikdir. İşgüzarlıq, sözündə möhkəmlilik, səliqə, elm və mədəniyyətə qızğın meyil, sülhpərvərlik, başqalarının adət və ənənələrinə hörmət və ehtiram, sadəlik, açıqürəklilik, yüksək əxlaq bu qəhrəmanların gözəl sifətləridir”. Azərbaycan bəylərinin ümumiləşdirilmiş, tipik surəti olan Qurbanəli bəy özündən yuxarıların qarşısında nə qədər qorxaq, yaltaqdırsa, aşağıların – qara camaatın yanında özünü zalım, xudpəsənd bir şəxs kimi aparır. Pristavın arvadının ad günündə daha çox, gülüş hədəfinə çevrilir: “... nə qədər ki, Mixail Pavloviç bizim mahalda deyildi, bizim kəndlilər də bədbəxt idilər, mən də bədbəxt idim”. Diqqətlə nəzər yetirdikdə görmək çətin deyil ki, hadisələrin vüsətinə görə “Poçt qutusu” və “Usta Zeynal”dan xeyli fərqlənən “Qurbanəli bəy”də süjet daha geniş epik planda açılır. Ədibin həyat müşahidəsi və təhlil məharəti o qədər güclüdür ki, pristavın, qla- vanın, naçalnikin, onların xanımlarının, yoxsul kəndlilərin təqdimi oxucunu gah güldürür, gah düşündürür. Onun naçalnikin itinə “malades sabak” deyə müraciətində Azərbaycan gerçəkliyinin sosial-iqtisadi təzadları göstərilir, iztirab və məhrumiyyət içində yaşayan xalqın fərəhsiz həyatı da önə gətirilir. “Qurbanəli bəy” hekayəsində yazıçının bir məqsədi də onun xarakterik xüsusiyyətlərini açmaq, eybəcər, xəstə, həris mənə- viyyatını səciyyələndirmək üçün nəsrimizdə diqqəti çəkən bir mülkədar tipi yaratmaq olmuşdur. Düşündürücü gülüş məhz buradan gəlir. “... Bir də iş ondadır ki, bütün böyük satiriklər kimi, yaradıcılığı boyu yalnız düşündürücü gülüş, təfəkkürə qida və cila verən gülüş tərəfdarı olduğuna görə, Azərbaycan Molla Nəsrəddini öz oxucusunun varlığa ayıq baxması, cəmiyyət və təbiət hadi- sələrinə ağıl və zəka ilə yanaşması, bir sözlə mənəvi cəhətdən inkişaf edib yüksəlməsi məsələsinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Buna görədir ki, o, yeri gəldikcə təkidlə oxucuya dünyanı üzdən seyr etməyib, hadisələrin dərinliyinə varmağı, cəmiyyət və təbiətə dair həqiqətləri layiqincə dərk etməyi məsləhət görürdü: “Ey mənim hörmətli oxucularım! – mən bu sözləri ondan ötrü yazmıram ki, siz
65 oxuyandan sonra məcmuəni qoyasınız kənara və bu sözləri yaddan çıxarasınız. Mən bu sözləri yazıram ki, siz oxuyub fikrə gedəsiniz. Mən bu sözləri yazıram ki, “fikir edəsiniz, yazmıram ki, fikir etməyəsiniz...” XX əsrin əvvəllərində həm ideyası, həm süjet, kompozisiyası ilə ən çox diqqəti cəlb edən portret hekayələrindən biri “Qurbanəli bəy”dir. Portret hekayələrində yazıçı ən çox xarakter və tip yaratmağa fikir verir. Bütün əhvalat bir obraz ətrafında ümumiləşir, başqaları isə onu qüvvətləndirmək üçün köməkçi rol oynayır. Portret hekayələrində müəllif əsas obrazın həm xarici görünüşünü , həm də onun fikir və düşüncəsini, arzu və əməlləri, hərəkət və davranışlarını həmahəng şəkildə qələmə alır. Odur ki, belə heka- yələr bəzən həmin obrazın adı ilə tanınır. Çünki buradan yazıçının məqsədi, çox vaxt təkcə hekayənin ideya və qayəsi ilə, süjetlə, komik vəziyyətlə yox, həm də portret dərəcəsinə qaldırılan tipik obrazla, komik xarakterlə müəyyənləşir. Təqdiredici haldır ki, XX əsrin əvvəllərində yaranan portret hekayələri ictimai xarakterdə idi ki, bu, tənqidi realizmin nəsrdə hakim ədəbi metoda çevrildiyini bir daha sübut edirdi. Səciyyəvi portret hekayələrinin meydana çıxması nəsrin janr və sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin rəngarəngliyi baxımından da müsbət hadisə idi. Həm də portret səviyyəsinə qaldırılan əsl bədii obraz, tip dünya haqqında təsəvvürləri genişləndirir, oxucuya o dövrün ictimai ziddiyyət və münasibətlərini dərk etməyə imkan verir, onların mahiyyətini, daxili məzmununu açırdı. Belə ki, yeni tip və xarakter yeni süjet isə öz növbəsində xarakterlə müəyyənləşir. Belə ki, portret hekayələrində süjet və kompozisiya, obraz və tiplər sintez şəklində özünü göstərir. Bu cür hekayələrin bir səciyyəvi cəhəti də buradakı kamil portretin maraqlı süjetlə vəhdətdə verilməsidir. Başqa portret hekayələrində əsərin ideyası xarakterlə, burada isə süjet vasitəsilə ifadə olunur. Lakin portret dərəcəsinə qaldırılan xarakter o qədər güclüdür ki, qayə və ideyanın tam açılmasında süjetlə eyni dərəcədə iştirak edir, daha doğrusu bir-birini tamamlayır. Burada Qurbanəli bəydən başqa bütün surətlər ikinci dərəcəli olub, yalnız onun hərəkət və davranışlarının, görüş və əqidəsinin açılmasına yönəlir.
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|