Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
57 mənasında əsər öz məzmunu, ideyası, bədii quruluşu və üslub xüsusiyyətlərinə görə Mirzə Fətəli Axundovun “Kəmalüddövlə məktubları” fəlsəfi traktatına da yaxındır. Onunla səsləşən məqamlara kifayət qədər rast gəlinir, oxşar cəhətləri isə danmaq olmaz. Amma fərqli cəhətlər də diqqətdən yayınmır. Bu fərq birincidə həyatın satirik tənqidində, ikincisində isə onun bədii as- pektindədir. Şərq zülmü əleyhinə mübarizə hər iki əsərin ley- motivini təşkil edir və hər iki əsərin mövzusu və süjeti İran həyatından alındığı kimi təbii ki, əsas tənqid hədəfləri də İranın məşrutədən qabaqkı siyasi, ictimai eyibləri, çatışmazlıqlarıdır. Nəsrəddin şahın ədalətsiz hökm və qanunları, cahil və ləyaqətsiz vəzirləri, rüşvətxor, bürokrat hakim və məmurları kəskin ifşa olunmuşdur. Bütün bu oxşar cəhətlərə baxmayaraq M.Axundov öz əsərində islam dininə sarsıdıcı zərbə vurduğu halda, Z.Marağalı dinə əhəmiyyət verir və İrandakı ictimai bəlaların bir səbəbini də dini qaydalara əməl edilməməsində görürdü. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış tədqiqatçılarından olan, filologiya elmləri namizədi Nazim Rizvan yazır: “...vaxtilə Xaqani Şirvani Məkkəyə səfərindən aldığı təəssüratı “Töhfətül İraqeyn” adlı mənzum səyahətnaməsində, Hacı Zeynalabdin Şirvani gəzdiyi ölkələrin ictimai-iqtisadi-mədəni şəraitini, görüşlərdən aldığı təəssüratları, həmçinin psixoloji-fəlsəfi düşüncələrini “Riyazüssəyahə”, “Hida- yəqüs-səyahə”, “Bustanuüs-səyahə” və başqa əsərlərində vermişdir. Zeynalabdin Marağalının daha qüvvətli ictimai məzmuna malik olan “İbrahim bəyin səyahətnaməsi” və ya “Təəssübkeşliyin bəlası” romanı başdan-başa vətənpərvərlik duyğularından yoğrulmuş Cənubi Azərbaycan və İranın təbii mənəvi mənzərəsini yaratmış qiymətli bir əsərdir” 1 . Hər halda Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında, əsasən də nəsrində yaranan nümunələr yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi rus, Avropa şərqşünaslarının diqqətindən yayınmamış, ayrı- ayrı vaxtlarda dövr ədəbiyyatının məlum nəsri barədə fikirlərini söyləmişlər. Professor Həmid Məmmədzadə yazır: “...Mirzə Əbdülrəhim Talıbov sözün həqiqi mənasında bütün həyatını
1 Nazim Rizvan Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının yeni inkişaf mərhələsi (1850- 1920-ci illər), Bakı – 2005, səh.147 58 Azərbaycan və İran xalqlarının savadlanmasına, intibahına və hər cür zülmdən azad olunmasına həsr etmişdir. Onun fars dilli realist nəsrinin inkişafındakı xidməti, eləcə də XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində İranda demokratik ideyaların təbliği sahəsindəki səyləri olduqca əhəmiyyətli idi” 1 .
“Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi və satirik nəsrin yeni inkişaf mərhələsi XX əsrin ilk illərindən Rusiyada, o sıradan Bakıda baş verən yeni ictimai-siyasi hadisələr, inqilablar, milli ruhlu ziyalıların, yeni görüşlü sənətkarların yetişməsi, milli mətbuatın, satiranın, yeni görüşlü sənətkarların yetişməsi, milli mətbuatın, satiranın həyata daha açıq nüfuz etməsi satirik nəsrin inkişafı qarşısında da yeni perspektivlər açdı. “Molla Nəsrəddin” jurnalı yeni realist satirik ədəbiyyatın yaranmasını təmin etdi. C.Məmmədquluzadə M.Ə.Sabirlə birlikdə realist ədəbi cərəyanının satira məktəbinin başında durdu. Ə.Haqverdiyev, M.S.Ordubadi, Ə.Nəzmi, Ə.Qəm- küsar kimi yeni ruhlu, yeni üslublu əsərlər yazan müəllifləri öz ətrafında birləşdirdi. A.Şaiq, Y.Vəzir və başqa maarifçi gənc qələm sahibləri də ona rəğbət göstərirdi. Əslində “Molla Nəsrəddin”in ideya-bədii konsepsiyası XIX əsr maarifçi ideyalarından qay- naqlanırdı. XX əsrin əvvəllərində o yeni ideya, mövzu və janr baxımından zənginləşdi, realizm və satirik ruhu ilə gücləndi, yeni bir inkişaf yoluna düşdü. Düzdür, “C.Məmmədquluzadə və Ə.Haq- verdiyevin “Molla Nəsrəddin”ə qədərki hekayələri təkcə kəskin ictimai həyat hadisələri deyil, həm də canlı insan xarakterləri, gərgin bədii müqayisələr, məharətlə qurulmuş kompozisiyası cəhətdən də diqqəti cəb edirdilər”. Ancaq yenilik, əsasən, möv- zularda dil, üslubda və mübarizlikdə, satiranın bütün kom- ponentlərindən yerində və məharətlə istifadədə idi. Bunlar C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, Y.Vəzir, A.Şaiq yaradıcı- lığında müxtəlif şəkildə özünü büruzə verirdi.
1 Məmmədzadə H. Mirzə Fətəli Axundov və Şərq, Bakı – “Elm”, 1971, səh.244 59 C.Məmmədquluzadə, elə 1903-cü ildə “Şərqi-rus” qəzetində çıxan “Poçt qutusu” hekayəsi ilə yeni satirik nəsrin inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirdi. Əslində bununla kiçik realist nəsrin yeni inkişaf mərhələsi başlandı. Bundan sonra “Usta Zeynal”, “Rus qızı”, “Qurbanəli bəy” və başqa yeni tipli hekayələri meydana gəldi. “Rus qızı” hekayəsində iki müxtəlif millətə məxsus ailə münasibəti, iki əxlaq və iki tərbiyə sistemi və iyrənc əxlaqi sifətlər önə çəkilirdi. Kiçik novellasayağı əsərdə İvanov, onun qızı və Məşədi Qulamhüseyn bir-birinə zidd obrazlardır. Finala doğru baş verənlər dini uyğunsuzluqların təsviri, onun doğurduğu gülüşlə nəticələnir. Ədib “Rus qızı”nda bu ailəni tərbiyəli, mədəni, dünyagörüşlü insanlar kimi təqdim edir. Məşədi Qulamhüseyn isə tamamilə əksinə, nadan, savadsız, dünya mədəniyyətindən xəbəri olmayan tip kimi verilir. Həyatdakı əksliklərin doğurduğu gülüş “Rus qızı”nda məharətlə ümumiləşdirilmişdir. Xarici görünüşü yöndəmsiz olan Məşədi Qulamhüseynin Milad bayramında yeniyetmə rus qızına münasibəti milli ənənələrdən, etik qaydalardan kənara çıxdığına görə təhkiyəçi – müəllif dostunun hərəkətlərinə gülür, həm də məyus olur. C.Məmmədquluzadə nəsrinin tədqiqatçısı M.Məmmədov doğru yazır ki, “Məşədi Qulamhüseynin iyrənc niyyətini, xam xəyallarını bütün çılpaqlığı ilə göstərmək və oxucuda onun hərəkətlərinə qarşı dərin nifrət hissi oyatmaq üçün ədib onu hərtərəfli təsvir etmiş, Qulamhüseynlə rus qızı arasındakı mühüm fərqləri kəskin kontrastda canlandırmışdır. Ədib Məşədi Qulamhüseynin komik obrazını yaradarkən bəzi satirik təsvir üsul- larından və vasitələrindən də istifadə etmişdir”. Söhbət cəhalətə, nadanlığa qarşı aparılan mübarizədən gedir. Daha bir görünən tərəf isə tərbiyə və əxlaqdır. “Rus qızı” hekayəsində təzadlı səhnələr də diqqətdən yayınmır. Rus məmuru İvanovun mədəni ailəsi ilə ticarətçi Məşədi Qulamhüseynin müqayisəsində paradoksallıq görünür. Bu fərq fərdlərin təqdimində - Qulamhüseynlə 16 yaşlı rus qızının müqayisəsində özünü göstərir. Qulamhüseyn çirkin məqsədlərinə nail olmaq üçün İvanovlar ailəsinə ayaq açır”. Məşədi Qulamhüseyn qoca olduğu halda çox da çirkin idi: “Qabaq dişlərinin çoxu düşmüşdü, qalanları da qaralıb uzanmışdı; bilmək olmurdu onların hansı üst dişləridir, hansı alt
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|