Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
72 ədəbi tənqid də, yazıçının müasirləri də bu və ya digər mənada ədalətsiz mövqedə olmuşlar. Bütün bunlar da onun yaradıcılığında tərəddüdlərə səbəb olmuşdur. Müəllimlər müəllimi, ipək xislətli Abdulla Şaiq çox mənalı təsirlərə cavabı yuxarıda dediyimiz kimi, tərəddüdlər, yaxud əsərlərinə “əl gəzdirməklə” nəticələnib. Söhbət ondan getmir ki, ədibin bədii irsi daim sosial, ictimai-siyasi problemlər konteksində araşdırılmışdır. Həmin dövrə mənsubların əksəriyyətinin irsi belə təhlillərə məruz qalmışdır. Bizcə, əsas narahatçılıq doğuran amillərdən biri onun həyatının və ədəbi irsinin birtərəfli öyrənilməsidir. Uzun illər A.Şaiqdən uşaq yazıçısı, müəl- lim kimi daha çox bəhs olunmuş, nəticədə nasirliyi və şairiliyi arxa planda qalmışdır. Bu mülahizələrimizlə yazıçının uşaq yaradıcı- lığına kölgə salmaq fikrindən uzağıq. Elçin yazır ki, “Azərbaycan uşaq nəsrinin C.Məmmədquluzadədən, A.Şaiqdən, S.S.Axundovdan gələn gözəl ənənələri var və bu gün bu ənənələr nə üçün öz təbii davamını və inkişafını tapmır? Ədəbi tənqid susur...” lakin etiraf etməmək sadəlövhlük olardı ki, unudulmaz ədibin obyektiv qiymətini verənlərdən, müasirləri ilə birgə yaradıcılıq aspektində eyni prosesin iştirakçısı, yaradıcısı kimi götürənlərdən biri də tənqidçi-ədəbiyyatşünas Məmməd Cəfər olmuşdur: o, romantizim- realizim metodlarının qarşılıqlı əlaqələrinin inkişaf meyillərini professionallıqla təhlil etmişdir. Onun yaradıcılığı ədəbiyyatşü- naslıq elmimizin diqqət mərkəzində olmuşdur. Bütün bunların arasında Əziz Mirəhmədov, Yaqub İsmayılov və Əflatun Saraclının Abdulla Şaiqə həsr olunmuş monoqrafiyaları öz elmi dəyəri və ədibin nəsr yaradıcılığının bəzi məsələlərinin işıqlandırılması baxımından əhəmiyyətlidir. Həmin alimlər Şaiqin həyat və yara- dıcılığını tədqiq etdiklərindən, ədibin nəsrini tam əhatə edə- bilməmiş, ondan məqsədəuyğun şəkildə söhbət açmamışlar. Ə.Mirəhmədov və Y.İsmayılov Şaiqin nəsrinə ən çox ədəbiyyat tarixi səpkisindən, ictimai-siyasi, sosial tələb və meyarlar baxı- mından yanaşmışlar. Ə.Saraclı isə Şaiqi “Görkəmli adamların həyatı” seriyasından tədqiq etmişdir. Bununla belə, hər üç alimin kitabında ədibin nəsri haqqında qiymətli fikirlərlə qarşılaşırıq. Şaiqin nəsr əsərlərinin qaynaqları, prototipləri, gerçəkliklə əla- qəsinin təhlili baxımından Əflatun Saraclının, variantların mü-
73 qayisəli təhlili isə ilk dəfə Yaqut İsmayılovun monoqrafiyasında öz şərhini tapmışıdır. Unutmaq olmaz ki, bədii əsər sənətkarın nə deməsinin və necə deməsinin qarşılıqlı əlaqəsi və vəhdətindən yara- nır. Həqiqi sənətkar öz əsərlərində təkcə mühim problemlər qaldırmaqla kifayətlənmir, həm də bu problemləri yüksək sə- nətkarlıqla oxucuya çatdırmağa can atır. Əlbəttə kiçik bir yazıda A.Şaiq yaradıcılığının, xüsusilə onun hekayə, povest və romanlarının sənətkarlıq xüsusiyyətləri haqqında ətraflı söz açmaq çətindir. Odur ki, A.Şaiqin nəsr əsərlərində əsas poetik vasitələrindən biri olan bədii detal haqqında söz açacağıq. Vaxtilə görkəmli fransız yazıçısı Qustav Flober yazırdı: “Romançının öz əsərlərində təsvir etdiyi hadisələrə münasibətini bildirməyə haqqı yoxdur. O yaratmalıdır”. Bədii yaradıcılıq prose- sində sənətkarın öz əsərindəki obrazlar haqqında danışması, onlara birbaşa münasibətini bildirməsi istər-istəməz əsərin bədiilik meyarına xələl gətirir. Məlumdur ki, bədii detal təfərrüatla yanaşı işlənir, bunların biri digərini tamamlayır və dolğunlaşdırır. O da məlumdur ki, detalla təfərrüat arasında fərqlər, seçilən cəhətlər arasında fərqlər, seçilən cəhətlər də vardır: təfərrüat çoxluğu, detal isə konkretliyə meyillidir. Detal bədii əsərdə, hadisələrin gedişində, xarakterlərin açılmasında, müəllif niyyətinin bütün dolğunluğu ilə qavranıl- masında mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi ilə təfərrüatdan fərqlənir. Başqa olur, amma bütün təfərrüat detala çevrilir. “Araz” romanına müraciət edərək dövlətin çoxluğundan harınlaşmış Varis mənasız ömür sürür, gününü eyş-işrətdə, kefdə keçirir. Pul onun gözlərini qamaşdırır, beynini dumanlandırır, nəhayət, bu gənc əxlaqsızlığa qurşanır. Bir gün Varis pozğun, özünü satmaqla dolanan bir küçə qızının və fırıldaqçı qəhbənin tələsinə düşür. Qız şirin dilini işə salır, “üzü beşyüzlükdən olan yorğan” gətirərsə, onu sevəcəyinə and içəcəyini bildirir. Səhəri, qız həyəcan içində Varisi gözləyir və elə bu vaxt “otağın bir bucağında hörümçək toruna düşmüş milçəyin vızıltısını” eşidir və “tələyə düş- müş milçəyin özünü qutarmaq üçün çalışıb çabalamasını onun başı üstə duran hörümçəyin incə tellərlə tez-tez onun əl-əyağını möhkəm bağladığını seyr edir...”.
74 Həmin epizod belə bir sonluqla bitir : “Sönük, sarımtrak lampa işığında inləyən otağın sükutunu yalnız beşyüzlüklərin xışıltısı və bucaqda ölümlə pəncələşən milçəyin vızıltısı pozurdu...”. Ehtiras düşgünü Varislə tora düşmüş milçək arasındakı oxşarlıq təsadüfi xarakter daşımır. Ölümlə pəncələşən milçək tordan canını qutara bilmədiyi kimi, Varis də azadlığın, düşkünlüyün torundan xilas ola bilmir. Varisin taleyinin əsərin sonunda necə qurtaracağı həmin epizoddan aydın görünür. Bu, əsərin bədii siqlətini artıran maraqlı bir poetik detalıdır. Yazıçı “Araz” romanında kasıb kənd evlərində birinin təsvirini verir. “Adam boyunda alçaq, divarları palcıqla suvaqlanmış bu ev hər kəsin xəyalından uzaqlara, dumanlı keçmişlərə aparır, zehnində bir-birini izləyən fikir onu köhnə bir aləmə atırdı. Bu alçaq evin şərq tərəfindən hasara nisbətən uca qapısından girən adamı, hər şeydən əvvəl, həyətin ortasında balta zərbələri ilə yaralanmış qoca və çılpaq bir əncir ağacı qarşılayır. Bir qədər irəlidə, hisli-paslı iki kiçik pəncərə arasında alçaq, rəngsiz bir qapı vardır. Bir pilləkən endikdən sonra bu qapı iki kiçik, alçaq və rütubətli otağa açılır. Otaqların bütün əşyası divarda asılmış saz, çaxmaqlı tüfəng və köhnə xəncərdən ibarət idi”. Nəzərdən keçirdiyimiz nümunələrin müqayisəsi göstərir ki, yazıçı detaldan da, təffərüatdan da bacarıqla istifadə etmiş, hər iki poetik vasitəni yerli-yerində işlətmişdir. Tor-hörümçək detalı bütövlükdə ümumilləşdirmə əhəmiyyəti kəsb edirsə, nəzərə çarp- dığımız təfərrüat bir nəfərin həyatı, sosial vəziyyəti haqqında aydın təsəvvür yaradır. Abdulla Şaiq Arazın kasıblığına öz münasibətini bildirmir, onun evini, evində olan müxtəlif əşyaları təfərrüatı ilə təsvir etməklə ağır həyat şəraitini göstərir. Nümunə gətirdiyimiz epizod əsərin əvvələrindəndir. Oxucu hələ nə hadisələrə, nə də əsərdəki surətlərlə tanışdı. Ədib xarakterik təfərrüatdan istifadə etməklə bir tərəfdən onun acınacaqlı, kasıb dolanacağını təsvir edir, digər tərəfdən də obrazın bir sıra insani keyfiyyətlərinə işarə vurur. Arazın evində saz da var, çaxmaqlı tüfənglə yanaşı köhnə bir xəncər də. Folklor nümunələrində bəllidir ki, yırtıcı, qaniçən cəlladın, ümumiyyətlə, mənfi surətin əlində heç vaxt saz olmayıb və olmaz.
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|