Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abdulla Şaiqin uşaq hekayələri
75 Torpağa, xalqa bağlılıq əlaməti kimi saz Arazın saflığına, səmimiyyətinə, mehribanlığına, sadəliyinə dəlalət edir. Tüfəng və xəncər isə onun igidlik, mərdlik, cəsarət, namus və qorxmazlıq nişanəsidir. Yazıçı bütün bunları başqa sənətkarın əsərlərində səhifələr həsr edəcəyi təfərrüatı bir neçə cümlədə ifadə etmişdir. Təfərrüatı uzunçuluq əlaməti sayan A.P.Çexov deyirdi ki, pyesin əvvəlində divardan tüfəng asılıbsa, sonuncu pərdədə tüfəng açılmalıdır, əks təqdirdə, onu divardan asmaq lazım deyildir. “Araz” romanındakı tor-hörümçək detalı bu baxımdan çox yerində işləmişdir. Abdulla Şaiq nəsrində “detalın mənası və gücü ondadır ki, sonsuz xırdalıqlar bütövdə ifadə olunur” (E.Dobin). “Məktub yetişmədi” hekayəsində adi bir ünsiyyət vasitəsi kimi məktub mühüm bədii-estetik yükü olan zəruri detala çevrilir: adilikdən çıxır, simvolik məna kəsb etməklə hekayənin bədii sistemində mühüm rol oynayır. Məktub Qurbanın ailə, uşaq doğma yurd həsrəti ilə yanan təmiz, saf ürəyinin harayıdır. Məktub vasitəsi ilə biz həm Qurbanın özünün xarakteri, mənəvi əxlaqi dünyası, həm onun ailəsi, həyat tərzi,ömür-günü ilə yaxından tanış oluruq. Məktubun ünvanına çatmaması bir ailənin çörək ağacından, sevincindən, kömək və dayaqdan məhrum olması deməkdir. Yazıçı belə faciəli məqamlara toxunanda da təmkinini və sakitliyini saxlayır. Sanki bu hadisə sənətkarın hissinə, duyğusuna toxunur, elə bil o biganədir, la- qeyddir. Əslində isə belə deyil. Qurbanın acınacaqlı taleyi haqqında vay-şivən qopartmaq əvəzinə xarakterik detalları danışmaqla yazıçı obrazın faciəsi haqqında əyani təsəvvür yaradır. Abdulla Şaiq nəsrində detal iki istiqamətdə nəzərə çarpır: birincisi, yazıçı detaldan əsərin ideya və məzmunun dolğunluqla, incəliyinə qədər qavranılmasında və açılmasında istifadə edir, ikincisi, detal psixoloji məna daşıyır. Yazıçının sovet dövründə yazdığı bir sıra əsərlərdə də detallardan sənətkarlıqla istifadə olunub. Xatırlayaraq ki, onda çox bədii əsərlər vulqarsosiolizm təsiri altında yaranırdı, sənətkarlıq məsələləri stereotip düşüncə və mənalandırmaya, ideya və məzmuna qurban verilirdi. Məsələn “Xasay” povestində Kamil müəllim obrazında bunu aşkar görə bilərik. Halbuki, Rəcəb kimi 76 mənfi tiplərin təsvirində yazıçı bədiiliyə daha çox meyil göstərməsi, surətin həyat tərzinə, dünyagörüşünə uyğun gələn səciyyəvi detallardan istifadə etməklə canlı və inandırıcı həyat lövhələri yaratmışdır. Vaxtilə Balzak romanlarının birinin ön sözündə yazırdı ki, müəllif əmindir - gələcəkdə ancaq detallar epik ləyaqətə çevriləcək. A.Şaiqin sənətkarlıq məharəti psixoloji detallardan istifadə etməkdə daha qabarıq nəzərə çarpır.Tənqidçi K.Vəliyev “Sözün sehri” kitabında yazır: “İnsan ovqatının dialektikasını vermək detal sənətkarlığı istəyir. İnsan ruhunun dəyişmələri böyük təsirə sığmır. Ovqatın elə məqamları var ki, onda təfsilat köməyə gəlmir ki, yazıçı öz istedadının gücü səviyyəsində detallar verir, bu detallar və həmin detalların proyeksiyaları üzrə vəziyyəti, psixologiyanı aşkarlayır”. İnsanın mənəvi dünyasının bütün zənginliklərini, mürəkkəbliyini, bəzən açıq büruzə vermədiyi psixoloji ovqatı kənar müşahidəçi mövqeyindən işıqlandırmaq, təsvir etmək sənətkardan yüksək istedad tələb edir. A.Şaiqin nəsr əsərlərinin böyük əksəriyyətində bu istedadı görə bilərik. Satqına öz həqiqi adını vermək həyatda cəsarət tələb edirsə, sənətdə, bədii ədəbiyyatda bu zəiflik, istedadsızlıq əlaməti sayılır. C.Məmmədquluzadə “Usta Zeynal” hekayəsinin heç bir epizodun- da usta Zeynalı cahil, avam və s. adlandırmır, öz qəhrəmanının bu cəsarətlərini sözün qüdrəti ilə göstərməyə çalışır. A.Şaiq nəsrində də belədir... Qulu bəy zahirən yenilik tərəfdarıdır, Avropa həyat tərzinə meyil göstərir (“Göbələk” hekayəsi). Lakin onun bu meyili ancaq bər-bəzəklə, dəblə geyinməklə məhdudlaşmır. “Motal papaqlar, büzməli çuxalar” onun zəhləsini tökür. Qulu bəy Parisə can atır, amma... bu şəhəri mədəniyyət mərkəzi kimi yox, “gözəllik və ballar şəhəri” kimi təsəvvür edir. İş o yerə çatır ki, Qulu bəy Vətəninə və atasına ikrahla yanaşır. Qulu bəy hadisəni danışan dostuna göbələk verir və göbələkləri uçurumdan yığdığını deyir. Uçurumun üzə- rindəki bürcü göstərib dostuna üz tutur: “Keçmiş zamanlar xainləri oradan uçuruma atarmışlar”. Hekayənin sonunda hadisəni danışan şəxs, göbələyi nifrətlə uçuruma atdığını söyləyir. O, qurdlu göbələyi lazımsız bir şey kimi
77 tullamır, bununla qulubəylərin miskin aləminə işarə edir. Göbələk Qulu bəyin rəmzi kimi çıxış edir, hər ikisinin içi qurdludur, hər ikisinin içi boşdur. Qulu bəy göbələyi qəbiristanlıqdan, həm də xainlərin məzarlığından yığışdırır. O, belə yerdə göbələk yığmağı, evinə aparmağı, yeməyi özünə rəva bilir. Elə bunun özü də obraz haqqında az söz demir. Yazıçının “İblisin hüzurunda”, “Özü bilsin, mənə nə”, “Əsəbi adam”, “Baş üstə” kimi hekayələri bu cəhətdən diqqəti cəlb edir. A.Şaiq nəsrində detallar lirik-romantik tutumla yanaşı, satirik- yumoristik planda da çıxış edir, “Vəzifə”, “Baş üstə” hekayələrinin detalları məhz belə səciyyə danışıyır. A.Şaiq nəsr əsərlərində xarakterik tipik detallardan yerində və məharətlə istifadə etməklə, canlı bədii surətlər yaratmışdır. Onun hekayələrinin, təbiiliyinin bir səbəbi də detalların təsirliyindədir... Böyük ədibin bədii irsinin, əsasən, nəsr əsərlərinin poetik – sənətkarlıq baxımından tədqiq olunması bu günkü tədqiqatçı- ədəbiyyatşünaslarımızın qarşısında duran məsul işlərdən biridir.
Ötən əsrin ilk illərində ədəbiyyata gələn Abdulla Şaiq zəngin yaradıcılıq yolu keçmiş, müəllimlik etmiş, dərsliklər, elmi-nəzəri məqalələr yazmış, bədii tərcümə sahəsində qələmini sınamışdır. XX əsr Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatını, milli nəsrimizin təkmilləşmə və inkişaf yolunu, ideya-bədii xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün onun nəsr yaradıcılığı da məxsusi seçilir. Abdulla Şaiqin yaradıcılığı xalqın ziddiyyətli və mürəkkəb tarixi keçmişinin bədii səlnaməsidir. Onun Azərbaycan həyatının iki ədəbi-tarixi, siyasi-ictimai dövrünü əhatə edən yaradıcılığının birinci mərhələsi inqilabdan əvvəl, ikinci mərhələsi isə keçmiş sovet dövrünə düşür. Hər iki mərhələdə nəsrin müxtəlif janrlarında gözəl sənət nümunələri yaradan Abdulla Şaiqin əsərləri milli ədəbi prosesi ancaq məzmununa, ruhuna, xarakterinə yox, eyni zamanda mahiyyətinə, inkişaf meyillərinə də ciddi təsir göstərmişdir. Görkəmli tənqidçi M.Quliyev doğru yazır ki, “bir çox sənətkarlarla Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|