Microsoft Word Beynelxalq munasibetler doc

 
285 
 
əhəmiyyəti  ondadır  ki,  həmin  regionlardakı  cəbhələrdə  daima 
gərginlikdən,  siyasi  stresslərdən  və  həyəcandan,  depressiya-
lardan  irəli  gələn  canlanma  mövcud  olur.  Bu  canlanma 
müdafiə və hücum strategiyasını özündə əks etdirir). İttifaqlar, 
bir  tərəfdən,  tarazlığın  pozulması  sayəsində  və  maraqların 
birtərəfli  qaydada  “şişməsi”  nəticəsində    yaradılır  (məsələn,  II 
Dünya  müharibəsi  zamanı  yaradılmış  Berlin-Roma-Tokio 
üçbucağını-faşistlər-imperialistlər  ittifaqını-Avropa  və  Yapon 
millitaristlərinin  birliyini  buna  nümunə  göstərmək  olar),  eləcə 
də  tarazlığın  bərpası  zərurəti  zamanı  ortaya  çıxır.  Məsələn, 
İkinci  Dünya  müharibəsində  İngiltərə-ABŞ  koalisiyasının, 
ABŞ-İngiltərə-SSRİ  müttəfiqliyinin,  Varşava  Müqaviləsi 
Təşkilatının,  eləcə  də  SSRİ-dən  sonra  MDB  çərçivəsində 
Kollektiv  Təhlükəsizlik  Müqaviləsi  Təşkilatını  yaradılması 
zərurətini  buna  nümunə  göstərmək  olar.  İttifaqlar  böyük 
dövlətlərdən,  imperialistlərdən  ətraf  dövlətlərin  müdafiə 
olunması  zərurətindən  də  yaradılır.  Məsələn,  Osmanlı 
imperiyasının  orta  əsrlərdə  Avropa  işğalının  qarşısını  almaq 
üçün Avropa dövlətləri və Rusiya ittifaq  yaratmışdılar. (Qeyd: 
tarix  yazır  ki,  Avropa  səhnəsində  Osmanlı  imperiyası 
tərəfindən  getdikcə  artan  təhlükə  bir-birilə  müharibə  aparan 
xristian  dövlətlərinin  yaxınlaşmasına  gətirib  çıxardı.  1667-ci 
ildə, üçillik danışıqlardan sonra Andrusovda Avropa dövlətləri 
arasında  barışıq  imzalandı.  Andrusov  sülhündən  sonra 
Osmanlı  imperiyasına  qarşı  koalisiya  yaranmağa  başladı. 
Moskvanın  inadları  ilə  1680-ci  ildə  Fransa,  Venesiya, 
Brandenburq,  Reç  Pospolita  (Polşa)  və  Moskva  ümumi  ittifaq 
bağladılar.  Andrusov  sazişi  əsasında  Moskva  ilə  Polşa 
arasında  imzalanan  “əbədi  sülh”  haqqında  müqavilə  antitürk 
koalisiyasının yaranmasına gətirib çıxardı. Avropa səhnəsində 
uzun  sürən  müharibədən  sonra  1699-cu  ildə  Karlovitsa 
konqresi  başladı  və  Osmanlı  imperiyası  ilə  Karlovitsa  sülhü 

---

 
286 
 
imzalandı.  Türklər  Avropadan  çıxarılmağa  başladı).
1
 
İttifaqların  yaradılması  prosesləri  maraqları  böyütmək  və 
müharibələrdən  birgə  müdafiə  olunmaq  istəklərindən  və 
zərurətindən  meydana  gəlir.  Məsələn,  SSRİ-nin  1922-ci  ildə 
yaradılması əslində Rusiyanın maraqlarının ətraf sərhədlərdəki 
dövlətlər  (çar  Rusiyasının  tərkibində  olmuş  ərazilər  və  digər 
məkanlar)  hesabına  böyüməsindən  irəli  gəlirdi.  Tarixdə 
mövcud  olmuş  iki  və  ya  da  çoxlu  sayda  dövlətlərin  iştirak 
etdikləri  ittifaqlar  olaraq,  1879-cu  ildə  yaradılmış  Almaniya-
Avstriya  ittifaqını,  1882-ci  ildə  yaradılmış  “Üçlər  ittifaqı”nı, 
1894-cü  ildə  yaradılmış  Fransa-Rusiya  ittifaqını,  1904-cü  il 
tarixli  İngiltərə-Fransa  anlaşmasını,  1907-ci  il  tarixli  İngilis-
Rus  anlaşmasını  və  s.  misal  göstərmək  olar. XX  əsrdə-“soyuq 
müharibə”nin  1947-1960-cı  illəri  əhatə  edən  gərgin  anlarında 
ABŞ-ın  daxil  olduğu  altı  kollektiv  hərbi  ittifaqlar  bunlar  idi: 
Rio-de-Janeyro  (1947)  müqaviləsi,  Şimali  Atlantika  ittifaqı 
(1949), 
ABŞ-Filippin 
müqaviləsi 
(1951), 
ANZYUS 
(Avstraliya,  Yeni  Zelandiya,  ABŞ)  Müqaviləsi  (1951),  ABŞ-
Cənubi  Koreya  müqaviləsi  (1953),  ABŞ-Yaponiya  müqaviləsi 
(1960).
2
  
 İttifaqlar-müttəfiqlik  sazişləri,  həm  iki  dövlət  arasında 
mövcud  olur,  həm  də  çoxlu  sayda dövlətlər arasında  yaradılır. 
Təbii  ki,  bu  kimi  proseslər  maraqlardan  irəli gələrək müəyyən 
olunan  hədəflərin  obyekt  kimi  seçilməsindən  asılıdır.  Hərbi-
siyasi  ittifaqlar  təşkilatlar,  bloklar,  paktlar  (əslində  pakt-
müqavilə deməkdir) kimi də adlandırılır.  
                                                 
1
 “Sabahısı  gün  Rusiya  rəsmən  İsveçə  müharibə  elan  etdi”.-Tarix 
15.11.2012. 
http://qafqazinfo.az/site%E2%80%9CSABAHISI_G%C3%9CN_RUSİYA_
R%C6%8FSM%C6%8FN_%C4%B0SVE%C3%87%C6%8F_M%C3%87
%C6%8F%_M%C3%9CHARIB%C6%8F-
ELAN_ETDI%E2%80%9D__TARİX_-29567-xeber.html 
2
 Уткин. А.И. Единственная сверхдержава. М. Алгоритм, 2003, -576 с., 
səh. 50. 

---

 
287 
 
İttifaqları  əhatə  olunduğu  məkanlar  və  subyektlərin  sayı 
baxımından - biyunionlar  (iki dövlətin daxil olduğu-məsələn, 
Rusiya-Belorus  ittifaq  dövləti,  ABŞ-Yaponiya  müqaviləsi 
(1960)),  triyunionlar  (üç  dövlətin  daxil  olduğu-ANZYUS-
Avstraliya,  Yeni  Zelandiya,  ABŞ),  bir  neçə  dövlətin  daxil 
olduğu  biqyunionlar  (Kollektiv  Təhlükəszilik  Müqaviləsi 
Təşkilatı)  və  hiperyunionlar  (məsələn,  NATO,  Avropa 
İ
ttifaqı)  kimi  xarakterizə  etmək  olar.  Təbii  ki,  ittifaqlar 
təşkilatların  tərkib  hsissələridir  və  bu  baxımdan  da  universal 
(məsələn,  Avropa  İttifaqı)  və  konkret  (məsələn,  NATO-
təhlükəsizliyi  təmin  edən  təşkilatdır)  xassələrə  malik  olur. 
İttifaqlar  regional  (Avropa  ittifaqı),  regionlararsı  (NATO-
Şimali Amerika və Avropa regionlarının birləşmiş təşkilatı) 
xüsusiyyətlərə  də  malik  olurlar.  İttifaqları  eləcə  də  ona 
qoşulmaq  baxımından  açıq  (müəyyən  dövlətlər  üçün  açıq-
məsələn,  NATO  Avropa  dövlətləri  üçün  açıq  qurumdur)  və 
qapalı  (məsələn,  NATO  həm  də  qapalı  təşkilatdır  və  üzvlük 
məsələsi məhduddur. Yəni, hər istəyən dövlət ona asan şəkildə 
üzv ola bilməz. Avropa İttifaqı da qapalı təşkilatdır).  
 
Ş
imali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (NATO)  
 
1949-cu  ilin  aprel  ayının  4-də  Vaşinqtonda  imzalanan 
Şimali Atlantika Müqaviləsi (Müqavilə 14 maddədən ibarətdir) 
nəticəsində  BMT  nizamnaməsinin  51-ci  maddəsində  nəzərdə 
tutulmuş  kollektiv  müdafiə  məqsədilə  ittifaq  yaradıldı.  (Qeyd: 
BMT  Nizamnaməsinin  51-ci  maddəsi  BMT-yə  üzv  olan 
dövlətlərə  silahlı  hücum  zamanı  fərdi  və  kollektiv  müdafiə 
hüququnun  olmasını  qəbul  edirdi).  NATO-nun  yaradıl-
masının,  genişlənməsinin  və  təşkilatın  fəaliyyətinin  XX  əsrin 
ortalarından  XXI  əsrin  başlanğıcına  qədər  olan  dövrünü  iki 
mərhələyə  bölmək  olar:  birincisi,    NATO-nun  1949-cu  ildə 
yaradılması və Varşava Müqaviləsi Təşkilatı ilə olan mübarizə 
dövrünü  əhatə  edən  klassik  mərhələ-  iki  qütb  (siyasi 

---