Microsoft Word Beynelxalq munasibetler doc

 
294 
 
-Aralıq 
dənizi 
regionu 
dövlətləri 
ilə 
dialoqun 
dərinləşdirilməsi; 
-münaqişələrin həllində maraq göstərilməsi; 
-Avropada  nüvə  gərginliklərinin  qarşısının  alınması  və 
raketlərdən  və  kütləvi  qırğın  silahlarından,  o  cümlədən 
regionun  taktiki  və  strateji  nüvə  silahlarının  təhlükələrindən 
azad olunması.  
 
Yeni  dövrün  xüsusiyyətləri  və  NATO-nun  genişlənmə-
sinin əsasları  
 
Sosialist  sistemi  çokdükdən  sonra,  yeni  meydana  çıxan 
gerçəkliklər  fonunda  Avratlantik  məkana  münasibət  də 
dəyişməyə  başladı.  Yeni  və  möhkəm  əsaslı  beynəlxalq 
təhlükəsizliyi  təmin  edən  qurumun  formalaşması  dövrün 
ehtiyacından irəli gəldi. Avratlantik məkan üzrə NATO-nun 
fəaliyyətinin  yeni  əsaslarla  qurulması  siyasətinə  başlanıldı. 
NATO-nun  fəaliyyətinin  yeni  dövrünün  (XX  sərin  90-cı 
illərinin  əvvəllinin)  səciyyəvi  cəhətlərinə  iki  mühüm 
aspektdən  yanaşmaq  olar:  birincisi,  yeni  dünya  düzəninin 
meydana gəlməsi fonunda təşkilatın fəaliyyətinin yeni əsaslarla 
müəyyən edilməsi, ikiqütblü təhlükəsizlik sistemindəki dövrdə 
mövcud olmuş əvvəlki kəskin konfrontasiya mərhələsindən bir 
qədər  yumşaq  münasibətlər  mərhələsinə  keçid  və  Rusiya  ilə, 
eləcə  də  Avropanın  keçmiş  sosialist  məkanı  ilə  əlaqələrin 
yenidən  format  olunması;  ikincisi,  yeni  tərəfdaş  və  əməkdaş 
dövlətlər  hesabına  təşkilatın  fəaliyyət  və  maraq  məkanının 
sürətlə  böyüməsi.  Birinci  fazada  yenidən  strukturlaşma,  ikinci 
fazada  isə  Alyansın  yeni  tərəfdaşlar  hesabına  fəaliyyətinin 
üfiqi  (yeni  ərazilərdə  maraqlar  baxımından)  və  şaquli 
(İttifaqın  daxilindən)  vəziyyətdə  genişləndirilməsi  prosesləri 
yaşanmağa  başladı.  Sürətlə  böyümə  fazasının  (1990-cı  illərin 
sonlarından  başlayaraq)  da  əsas  xüsusiyyətləri  ondan  ibarət 
oldu  ki,  bu  dövrdə  NATO  həm  də  özünün  tərəfdaşlıq  və 

---

 
295 
 
əməkdaşlıq  siyasətini  gücləndirdi.  Yeni  dövrün  ikinci 
mərhəsinin  başlanğıcında  NATO  tərəfdaşlıq  siyasətini  tətbiq 
etməklə,  İttifaqın  şaquli  və  üfiqi  əsaslarla  siyasətini  və 
fəaliyyətini 
genişləndirdi. 
Yeni 
dövrün 
xüsusiyyətləri 
içərisində,  eləcə  də  forma  və  məzmun  baxımından  yenidən 
strukturlaşma proseslərini nümunə göstərmək olar. Bu, hər iki 
fazada-mərhələdə, özünü göstərmiş oldu. Belə hesab olunur ki, 
NATO-nun  yeni  strukturu  hərbi  və  siyasi  aspektlərdə  fəal 
səmərəliliyə nail olmaqdan ibarət olmuşdur.
1
  
Yeni  dövrün  birinci  fazasının  xarakterik  cəhətləri 
ondan ibarət idi ki, artıq 1989-1990-cı illərdə dünya siyasətində 
köklü dəyişikliklər baş verdi. 1989-cu ilin sonunda və 1990-cı 
ilin  ilk  həftələrində  Polşa,  Macarıstan,  Almaniya  Demokratik 
Respublikası, 
Bolqarıstan, 
Çexoslavakiyada 
və 
kəskin 
mübarizədən  sonra  Rumıniyada  siyasi  və  iqtisadi  sistemdəki 
reformalarda  həlledici  nailiyyət  qazanıldı.  Demokratiya 
yolunda  gözlənilən  nailiyyətlər  əldə  olundu.  Şərqi  Avropada 
(məsələn,  Çexoslavakiyada  və  digər  respublikalarda)  azad 
seçkilər  keçirildi  və  “möhkəm  əsaslı-bərk  məzmunlu”, 
sərhəd  rejimləri  aradan  qaldırıldı.  1989-cu  ilin  noyabrında 
Almaniya  divarları  dağıdıldı.  1990-cı  ilin  oktyabr  ayının  3-də 
beynəlxalq  ictimaiyyətin  dəstəyi  və  SSRİ-nin  razılığı  ilə  iki 
alman  dövləti  vahid  dövlətdə  birləşdi.  SSRİ  öz  qoşunlarını 
Şərqi  Avropadan  çəkməyə  başladı.  Avropanın  yenidən 
qurulması  siyasətinə  keçildi.  Münasibətlərin  yeni  format 
əsasında  yüklənilməsi  proseslərinə  başlanıldı.  (Qeyd:  1990-cı 
ilin  sentyabr  ayının  12-də  ADR,  AFR,  Böyük  Britaniya  və 
Şimali  İrlandiya  Krallığı,  ABŞ,  SSRİ  və  Fransa  arasında 
imzalanan  Almaniyaya  münasibətdə  həlledici  tənzimləmə 
Müqaviləsində yazılırdı ki, artıq belə bir tarixi vəziyyət ortaya 
çıxıb  ki,  Avropanın  bölünməsinin  qarşısı  alınıb,  bölünmə 
prosesləri  aradan  qaldırılıb.  ATƏM-ın  Helsinki  Yekun  Aktının 
                                                 
1
 Справочник НАТО. Юбилейное издание к пятидесятой годовщине 
НАТО. Отдел информации и прессы. Брюссель 1988. NАТО-1110 
Brussels, Belgium 1998-1999 Second Reprint. səh. 276. 

---

 
296 
 
prinsipləri  (məsələn,  prinsiplərdən  biri  ondan  ibarət  idi  ki, 
dövlətlər  arasında  dostluq  münasibətlərinin  xalqların  öz 
müqəddaratını təyin etmək prinsipləri əsasında qurulması əsas 
göstərilirdi)  Avropada  ədalətli  və  etibarlı  sülh  quruluşunu 
yaratmaq  üçün  möhkəm  əsas  veribdir.  Eyni  zamanda,  qeyd 
olunurdu  ki,  Avropada  antaqonizmi  qəti  olaraq  dəf  etmək 
zərurəti  mövcuddur  və  əməkdaşlığı  inkişaf  etdirmək  vacibdir. 
Sənədin  girişində  o  da  yazılırdı  ki,  silahlara  nəzarət  etməyə 
böyük  ehtiyac  var  və  həm  bu  istiqamətdə,  həm  də 
silahsızlaşdırma  yönündə  səmərəli  tədbirləri  həyata  keçirmək 
vacibdir.  İnamı  möhkəmlətmək  lazımdır  ki,  bir-birinə  düşmən 
kimi  baxılmasın.  Əksinə  olaraq,  əməkdaşlıq  və  inam 
münasibətlərinin  qurulması  istiqamətində  işləmək  vacibdir. 
Bununla  yanaşı,  dövlətlər  sənədi  imzalamaqla  qəbul  edirdilər 
ki,  alman  xalqı  öz  müqəddaratını    təyin  etmək  hüququna 
sərbəst  şəkildə  nail  olmalıdır  və  Avropada  birliyin 
yaradılmasında  və  sülh  proseslərində  Almaniyanın  vahid 
dövlət  kimi  qurulmasında  alman  xalqı  öz  iradəsini  ortaya 
qoyur.  Sənədin  3-cü  maddəsində  o  da  qeyd  olunurdu  ki,  AFR 
hökuməti  və  ADR  hökuməti  nüvə,  bioloji  və  bakterioloji 
silahların  istehsalından  imtina  edirlər.  Eyni  zamanda 
birləşəcək  Almaniya  da  bu  kimi  öhdəliyi  üzərinə  götürürdü. 
Sənədin ikinci maddəsində yazılırdı ki, birləşmiş Almaniya heç 
bir  dövlətə  qarşı  ərazi  iddiasına  malik  deyil  və  gələcəkdə  də 
belə bir iddiaya sahib ola bilməz).
1
  
Bu dövr üçün regionun xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarət 
idi  ki,  1990-cı  illərin  başlanğıcında  dünyanın,  eləcə  də 
beynəlxalq  münasibətlərin  ikiqütblü  siyasi,  iqtisadi  və  hərbi-
təhlükəsizlik  sistemi  forması  çökdükdən  sonra  əvvəlcə 
formalaşmış  münasibətlər  və  əlaqələr  formasının  təşkili 
                                                 
1
 ДОГОВОР об окончательном урегулировании в отношений 
Германии. 12 сентября 1990 г. Действующее международное право. В 
трех томах. Том Первый. Составители проф. Ю.М. Колосов и проф. 
Э.С. Кривчикова. Москва. Издательство Московского независимого 
института международного права. 1996. səh.. 153-158. 

---