Microsoft Word bmt-1 az cavablariBenovse doc
Yüklə 0,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 13. S əf əvi-Osmanlı müharib əl əri v ə beyn əlxalq n ətic əl əri.
22
altına keçdi. Ərəb diplomatiyası Orta Asiyada hakimiyyəti möhkəmləndirməkdə slam dinindən, şəriət qanunlarından geniş istifadə edirdilər. Ə rəblər siyasi və dövlət təşkilatı cəhətdən Bizans imperiyasından, Sasani imperiyasından və işğal etdikləri digər ölkələrdən geri qalırdılar. Ona görə də ilk vaxtlar ərəblər işğal etdikləri ölkələrdə mövcud idarə qaydalarını saxlamağa məc- bur oldular. Xilafət əsarətə aldığı geniş əraziləri idarə etmək üçün Sasanilərin mərzbanlıqlarına bənzər əmirlik sistemi yaratdı. Abbasilər dövründə inzibati quru- luşda yeni dəyişiklik keçirildi. 83 əyalətdən ibarət 14 əmirlik yaradıldı. Xilafətin müstəmləkəçilik siyasəti onlara qarşı geniş xalq hərəkatına səbəb oldu. Ərəblər onlara qarşı başlayan üsyanları, iğtişaşları yatırmaqda, asayişi bərpa etməkdə işğal olunmuş ölkələrdəki qüvvələrindən istifadə edirdilər.
XV əsrin 60-cı illərinin sonu-70-ci illərinin əvvəlində Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələri daha da genişləndirməsi üçün obyektiv tarixi şərait yetişmişdi. Sultan II Mehmedin başının Avropada qarışma- sından istifadə edən Uzun Həsən 1464-1469 cu illər ərzində onun şərqdəki müttə- fiqləri Arslan bəy, qaraqoyunlu Cahan şah, onun oğlu Həsənəli və teymuri hökm- darı Əbu Səidi məglub edib tərkibində Kürdən cənubdakı Azərbaycan torpaqları (Ərdəbil mahalından başqa), Qərbi ran, raq, indiki Ermənistan ərazisi, Kürdüstan, Diyarbəkr mahalı, ayrı-ayrı vaxtlarda Şimal-Şərqi Gürcüstanın daxil olduğu geniş ə razili dövlət yaratdı. Bu vaxtdan etibarən paytaxtı Təbriz olan, iqtisadi və hərbi- siyasi həyatında Azərbaycanın mühüm rol oynadığı bu böyük feodal imperiyasının xarici siyasətində əsaslı dönüş baş verdi. Osmanlı imperiyasını məğlub edib ölkə- nin beynəlxalq ticarət əlaqələrini sahmana salmaq Ağqoyunlu dövlətinin xarici siyasətinin baş məsələsinə çevrildi. Ağqoyunlu hökmdarı fəal surətdə Türkiyəyə qarşı müharibəyə hazırlaş- mağa başladı. Uzun Həsən uzaqgörən dövlət xadimi kimi yaxşı başa düşürdü ki, onun uğurlu hərbi qələbələri nəticəsində yaradılmış və tərkibinə müxtəlif xalqların, ölkələrin daxil olduğu Ağqoyunlu dövləti, ərazicə geniş olsa da, daxilən möhkəm 23
deyildir və buna görə də Osmanlı imperiyası kimi qüdrətli dövlətə qarşı dura bilməz. Güclü xarici təhlükəni dəf etmək üçün, hər şeydən əvvəl, güclü mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq lazımdır. Odur ki, Uzun Həsən bu məqsədlə bir sıra islahatlar keçirdi. O, köçəri hərbçi əyanlara deyil, oturaq əhaliyə əsaslanmaq xətti götürdü. Cəmiyyəti yaşadan əsas istehsalçılar olan kəndlilərin, habelə sənət- karların vəziyyətini nisbətən yaxşılaşdırmaq və bununla da məhsuldar qüvvələrin canlanmasını təmin etmək məqsədilə xüsusi “Qanunnamə” hazırlatdı. Nəticə etiba- rilə, Uzun Həsən qanunları ölkədə məhsuldar qüvvələri müəyyən dərəcədə canlan- dırdı, kəndli və sənətkarlardan alınan vergilərin birbaşa xəzinəyə axması təmin olundu. Dövlət iqtisadi cəhətdən xeyli qüvvətləndi. Uzun Həsən Ağqoyunlu ordusunu odlu silahlarla təmin etmək üçün ölkədə topçuluq sənətini inkişaf etdirməyə çalışırdı və bu məqsədlə Venesiyadan mütəxəs- sislər dəvət etmişdi. Bundan başqa, oturaq feodallardan öz dəstələri ilə birlikdə hərbi yürüşlərdə iştirak etmək tələb olunurdu. XV əsrin 70-ci illərində Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı imperiyası ilə toqquşması tarixi zərurət idi. Çünki Sultan II Mehmedin Avropada və Asiyada həyata keçirdiyi bir sıra işğallar Ağqoyunlu döv- lətini Qara dəniz və Aralıq dənizinə çıxış yollarından məhrum etmiş, Azərbayca- nın qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrini məhdudlaşdırmış, ümumiyyətlə Avropa – Şə rq ticarətini olduqca çətinləşdirmişdi. 1473- cü il avqustun 1-də Malatya yaxınlığında, Fərat çayı sahilində ağqo- yunlularla osmanlılar arasında qanlı vuruşma baş verdi. Bu döyüş ağqoyunluların qələbəsi ilə sona yetdi. 1473- cü il avqustun 11-də baş vermiş Otluqbeli vuruşması osmanlıların qələbəsi ilə nəticələndi. Sultan II Mehmed təhlükəli rəqibi üzərində ə ldə etdiyi qələbədən sonra müharibəni davam etdirmədi. O, ağqoyunlularla sülh bağlayaraq stanbula döndü. Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı imperiyasına qarşı müharibədə, nəticə eti- barilə, məğlubiyyətə uğramasının ən mühüm səbəblərindən biri də Uzun Həsənin hərbi planının baş tutmaması idi. Antitürkiyə koalisiyasının Avropadakı üzvləri arasında kəskin ixtilaflar olduğundan onlar ağqoyunlularla eyni vaxtda qərbdən vahid cəbhədə Türkiyəyə qarşı müharibəyə başlamadılar. Beləliklə, Uzun Həsənin 24
Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə-Şərq və Qərb cəbhələrinə par- çalayıb məğlub etmək planı baş tutmadı. Sultan II Mehmed özünün bütün hərbi qüvvələrini ağqoyunlulara qarşı yönəldə bildi. Ağqoyunlu dövləti ilə geniş qarşılıqlı əlaqələr Avropa dövlətləri üçün də faydalı oldu. Çünki, Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrinin bir hissəsini daim Şə rqdə məşğul etməklə, bəzən də ona qarşı müharibəyə girib Türkiyə ordusunun ə sas zərbəsini öz üzərinə götürməklə, Ağqoyunlu dövləti II Mehmedin qərb ölkə- ləri ilə əlaqədar hərbi planlarının yerinə yetirilməsinə əngəl törədirdi. Ağqoyunlu dövlətinin qərb ölkələri ilə diplomatik əlaqələrinin genişlənməsi fonunda Azərbay- can və Avropa xalqlarının qarşılıqlı yaxınlaşması kimi mütərəqqi tarixi proses də dərinləşməkdə davam edirdi.
Mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan dövləti yaratmaq kimi mühüm tarixi vəzifənin yerinə yetirilməsi yolunda növbəti addım XVI əsrin əvvəl-lərində Şah smayılın hakimiyyəti illərində atıldı. Ağqoyunlu dövlətinin yerin-də həm ərazicə, həm də hərbi-siyasi baxımdan ondan daha geniş, daha qüvvətli Səfəvi dövlətinin meydana gəlməsi Osmanlı imperiyasının Şərqə doğru geniş-lənməsi yolunda daha ciddi maneənin yaranması demək idi. Səfəvi dövlətinin qüvvətlənməsi Osmanlı imperiyasının Cənubi Qafqa-za, həmçinin ranı ələ keçirmək siyasətinə zidd idi. Odur ki, XVI əsrin əvvəllə-rindən başlayaraq Səfəvi-Türkiyə ziddiyyətləri kəskinləşdi. Şah smayıl qərb dövlətləri ilə ağqoyunluların hakimiyyəti illərində mövcud olmuş diplomatik əlaqələri yenidən canlandırmağa başladı. Şərqdə baş verən dəyişiklikləri qərb dövlətləri diqqətlə izləyirdilər. Ağqoyunlu dövlətini aradan qaldırdıqdan sonra səfəvilərin həm anti- türkiyə siyasətində, həm də Avropa ölkələri ilə əlaqələrində fəallıq artmağa başladı. Eyni zamanda Səfəvi dövlətinə Osmanlı imperiyasının arxasında bir güclü hərbi-siyasi qüvvə kimi Avropada da maraq artdı. 1502-ci ildə Roma papası II Yuli (1503-1513) Almaniya, Fransa, spaniya, Portuqaliya və digər feodal dövlətlərinin Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|