Microsoft Word c5s1 dergi cýktýya son doc
Yüklə 301,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- D- Bilgi-İman İlişkisinin Epistemolojik Boyutu
- BİBLİYOGRAFYA
Vecihi SÖNMEZ
240 Aksine zihinsel bölünmüşlük içinde bocalaması, kendini kaybetmesi, mutsuz ve küçük düşmesi kaçınılmaz bir sonuç olacaktır. Buna karşın akla ve bilgiye sırtını çevirerek dini taassup içinde kaybolanlara gelince, bunların, dünya hayatının gerçeklerinden kopmaları ve öldürücü bir taklitçilik içinde boğulmaları kaçınılmaz- dır. O halde kör taassuba dayanan inancın dünya hayatının gerçek- lerinden kopması mukadder olduğu gibi, bilimsellik adına imana ko- nu olan gerçekleri inkar edenlerin akıllarının, aktüel alanın dışına ulaşabilecek bütün yeteneklerini kaybederek daracık dünya hayatı ile sınırlı kalmaları da o derece mukadderdir. Oysa dinî inancı, en üst bir kesinlik bir yakîn anlamında alındığı taktirde bu ikisinin ça- tışmayacağı, 50 aksine insanın kâinat içerisindeki konumunu doğru bir şekilde değerlendirmesine ve ebediyete doğru bir açılım yapma imkanı sağlayacak yeni ufuklar açacağı görülecektir. D- Bilgi-İman İlişkisinin Epistemolojik Boyutu: Bu bakış açısından hareketle, bilgi ve imanın bir bütünlük için- de yeniden yorumlanması, orijinal yeni bir epistemolojinin inşa edil- mesi, genelde İslâm Düşüncesi özelde çağdaş Kelâm için mutlaka gerçekleştirilmesi gereken bir hedef olmalıdır. İnancın etik ve duygu, yani psikolojik boyutu ile birlikte başta tebliğ ve marifet olmak üzere bilişsel yanı, bunun da ontolojik ve epistemolojik boyutları vardır. Belli bir tanrı inancına sahip olmak, aynı zamanda tabiat, insan, ta- rih, ahlâk hatta bütün evren hakkında belli fikirlere sahip olmayı da beraberinde getirir. Nitekim insanlık tarihindeki şaheser sanat eser- lerinin, önemli buluşların, bilimsel bilgi birikiminin oluşmasında dini inancın önemli bir faktör olduğu tarihsel bir gerçektir. Bu demektir ki, içinde bulunduğumuz dünya hakkındaki fikirlerimiz, bilgilerimiz ve tecrübelerimiz ile sahip olduğumuz inanç arasında sıkı bir ilişki vardır. Dolayısıyla metafizik, ontolojik, etik ve olgusal alana ait her türlü bilimsel verinin, dinî karakterde olan başka fikir ve kanaatlere tesir ettiği, onların güçlenmesine ya da zayıflamasına yol açtığı inkar edilemez. Bu açıdan inanç esaslarının kendi epistemolojisi içerisinde ras- yonel bir boyutunun olduğu, bu boyutun açıklanması ve anlaşılır kılınmasında metafizik, dinî, psikolojik tecrübe ve ahlâka dayanan açıklamalar kadar, insanın dış dünyaya ilişkin gözlem ve tefekkür gücü ile bunun sonucunda oluşan bilgi birikiminin de aynı derecede önemli olduğunu düşünüyoruz. Örneğin insanın gen haritasının çi- zilmesine ilişkin bilimsel veriler kimi dindarları Allah’ın ilim, kudret ve azameti karşısında hayret, haşyet ve hayranlığa düşürürken, kimi pozitivist ve ateist çevrelerde ise tanrıya karşı bir zafer olarak değer-
50 Martin Lings; Onbirinci Saat Modern Dünyanın Manevi Bunalımı, (Çev.: Ufuk Uyan), İnsan Yay., İst., 1989, 8-9. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 1
241 lendirildiği görülmektedir. Bu nedenle, bilgiyi onu üreten insanlarla veya o insanların içinde yer aldığı sosyo-kültürel ortamla kayıtlamak yanlış bir tutum değildir. 51 Çünkü bilginin nötr olmadığını, bilginin, bilgi gibi görünen muhteva ve tabiatla karıştırılabilir olduğu 52 bir gerçektir. Çağdaş kelamın önemli problemlerinden biri olarak düşündü- ğümüz İslam’ın inanç esaslarına uygun bir epistemolojinin inşasında bilginin bu yönüne özellikle dikkat edilmelidir. Sosyo-kültürel ortam- la karıştırılmış ve kesin bilimsel gerçeklermiş gibi takdim edilen bir kısım verilerden hareketle oluşturulan kuramlarla inanç esaslarının çeliştirilmesi veya bağdaştırılması çok yanlış bir tutumdur. Ayrıca bilimsel bilginin yanlışlanabilme özelliği de dikkate alındığında, bi- limsel verilere dayanarak inanç esaslarını kesin bir şekilde ispatlama
durumlar meydana getirdiği bir gerçektir. Bununla birlikte inanç e- saslarının açıklanmasında, anlaşılır ve inanılabilir kılınmasında, bi- limsel verilerin hiçbir katkısının olamayacağını savunmak da gerçek- çi değildir. Bu bağlamda eğer iman gerçekleri ile akıl ilkeleri arasında görünüşte bir ayrım varsa, bunun başlıca sebebinin, insanın, gerçek- lerin aşkın kaynağına ulaşabilmek üzere gerekli dikkat ve çabayı gös- terememesinden, karşısına çıkan engelleri aşamamasından kaynak- lanması kuvvetle muhtemeldir. 53
Eğer gerçekten inancın epistemik ve kognitif hiçbir yanı olma- saydı, Kur'ân ne enfüs ve âfâk hakkında bilgilenmeye teşvik edecekti, ne de inanç esaslarının rasyonel gerekçelerini anlamak mümkün o- lacaktı. Bu bağlamda inanç esaslarıyla ilgili açıklamalara bilimsellik adına çeşitli itiraz ve hücumların yapılmış olması, insanın bu konu- daki faaliyetinin irrasyonel olduğunu ortaya koymayı başaramamış- tır. Zira dinî hakikatlerin açıklanmasında ve anlaşılır kılınmasında katkıda bulunma özelliğinden tamamen yoksun olmamakla birlikte, bilim kendi metot ve kuralları dahilinde inanç alanını ne ret edebilir, ne de ispatlayabilir. Her şeyden önce aşkınlık boyutuna sahip olan inançlar, sferi itibariyle tamamen bilimin inceleme alanı dışında kalmaktadır. Bu nedenle gerek insanın ve gerekse evrenin gayesine ilişkin ke- sin soru ve düşünceler pozitif bilimler açısından bilimsel olamayacağı gibi, bu tür soru ve düşüncelerin kesin bilimsel ispatı da yapılamaz. 54 Muhammed İkbâl (1877-1938)'in de savunduğu gibi, 51 Ömer DEMİR, Bilim Felsefesi, .Vadi yay. 2. bs., Konya, 1977, 54. 52 Ziyâuddin Serdar, "Bilimin Yeniden İslâm'a Yönelmesi", İslâmî Araştırmalar Dergisi, (Çev.: Emin Ertürk), Sayı: 2, Ekim 1986, 94. 53 H. Katipoğlu, "Malebranche'ın Felsefesinde Din-Akıl İlişkisi", 20 54 M. Henry Morris, Yaratılış Modeli, (Çev.: Heyet), M.E.B. Yay., Ankara, 1985, 40; Krş. Muhammed Said Ramazan el-Bûtî, Kubra'l-Yâkîniyâti'l-Kevniyye, Dâru’l-Fikr, 3.
Vecihi SÖNMEZ
242 tabii bilimler veya diğer bilimlerin temel özellikleri kısmî ve cüzî ol- malarıdır. Kendi mahiyet ve görevleri açısından Hakikat'le ilgili tek, kâmil ve mükemmel bir nazariye geliştirme gücüne sahip değiller. 55
Dolayısıyla her bir bilim kendi dar alanıyla ilgili olduğu için, ontik anlamda bütün varlığı kapsayan inanç alanlarını bilimsel metotlar dahilinde, bilimsel kurallar koyarak açıklama gücüne sahip değildir. O halde aşkınlık karakteri olan inanç esasları, olgusal alanla sınırlı olan bilimler tarafından tamamıyla incelenemez ve bilimsel kurallara bağlanamaz. 56
hatta zaman-zaman eşanlamlı olarak görülmesi 57 , iman gerçeklerinin bilgiyi aşan boyutundan kaynaklanmaktadır. İmanda tasdik, yani kabul ve teslimiyet bulunurken, bilgide ise duyuların tecrübesine dayanarak aklın bir yargıya varması söz konusudur. Bu bakımdan ne kadar çaba gösterilirse gösterilsin, rasyonel bir sınırlandırmaya tabi tutulması imkânsız olan aşkın alana ilişkin iman esaslarının, bütünüyle ihata edilebilir ve anlaşılır kılınması mümkün değildir. Zira inanç esaslarına ilişkin makûl açıklamalar ne kadar anlamlı ve doyurucu olursa olsun, kendilerinde her zaman bir teslimiyet, bir iman payı eksik kalmaktadır. Bu durum bilginin hiçbir zaman iman seviyesine çıkamayacağını, aşkın alana ilişkin olduğunda bilginin kesinlikle eksik kaldığını göstermektedir. Bu bakımdan aşkın alana göre bilgisi çok az olduğundan insanın, dinde var olan her şeyi akıl ile tam olarak idrak etmesinin mümkün olmadığını bilmesi, akıl üstü konuları tam olarak kavrama kuruntusuna kapılmaması gerekir. 58
tabi tutulamaz. Dolayısıyla hiçbir bilim dalı, bilimsel olarak inanç esaslarından birinin yanlışlığını kesin bir şekilde ispatlama gücüne sahip değildir. Çünkü birbirleriyle ilişkileri olmakla birlikte pozitif bilimsel alanla, inanç sferi farklıdır. 59 Eğer bilgisel bağlam ile inanç sferi birbiri içine tedahül ederse özelliklerini kaybederler. Bu nedenle Kur’ân’da, imanın sahih olabilmesi için, imana konu olan gerçeklerin bu dünyada beş duyunun bilgisine konu olmaması gerektiği vurgu- lanmıştır. 60
bs., Beyrut, 1974, 366-367. 55 Muhammed İkbal, İslam’da Dinî Düşüncenin Yeniden Doğuşu, (Çev.: N. Ahmet Asrar), Bir Yay., İst., 1984, 66. 56 Bûtî, Kubra'l-Yâkîniyâti'l-Kevniyye, 367. 57 Mâturîdî, Kitâbu’t-Tevhîd, 393; Curcânî, Şerhu’l-Mevâkıf, VIII, 327; 58 Gazzâlî, "Kanûnu't-Te'vîl", VII, 126-127. 59 Mehmet AYDIN, "Tanrı Hakkında Konuşmak: Felsefî Bir Tahlil", D.E.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, İzmir, 1983,40. 60 İlgili ayetler için bkz.En’âm, 6/158; Yûnus, 10/51; Secde, 32/29; Sebe’, 34/51-54; Mü’min, 40/83-85; Fecr, 89/23. İmanın sahih ve inanana faydalı olabilmesi için, iman gerçeklerinin bilgi gerçeğine Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 1
243 Bu açıdan değerlendirildiğinde, bilimsel verilerden hareketle i- nanç esaslarını bütünüyle açıklığa kavuşturmak mümkün görün- memektedir. Böyle bir iddiada bulunmak gayb alanını küçültmek, basitleştirmek, onu dar olan şehadet âlemine sığdırmak olacaktır. Bu anlamda din ile aklın dolayısıyla inanç ile bilginin farklı sferlere ait olduğunu tekrar etmemiz gerekir. Ancak bu, ikisi arasında mutlak bir farklılık, çelişki ya da çatışmanın bulunduğu anlamına gelmez. Burada gerek akıl gücü ve gerek iman açısından yeterince olgunlaş- mamış, bu yüzden ikisi arasındaki derûnî bağı kavrayamamış kimse- lerin, bunlardan birini diğeri adına mahkûm etmeleri çok yanlış, hat- ta tehlikeli sonuçlar doğurduğunu belirtmek gerekir. 61
Sonuç: İslam düşüncesinin rasyonellik anlayışında akıl, nakil ve keşf birlikte hareket etmelidir. Çünkü dünya hayatı itibariyle gaybe ait gerçekler olan imanî hakikatleri anlama ve anlaşılabilir kılmada is- tidlâlî akılla birlikte, sezgisel akla da ihtiyaç vardır. 62 Bunlardan biri- nin dışlanması konunun yanlış ya da eksik anlaşılmasına sebep ola- caktır. Din-akıl ilişkisinde, sadece dinin akla değil, aklın da dini an- lamada yardımcı olduğu bir gerçektir. 63 İslâm düşünce tarihi boyun- ca Müslüman düşünürler arasında bu bilgi kaynaklarından bir kıs- mını ölçü alıp diğer bir kısmını ret etme temayülleri sonuncunda meydana gelen mücadelelerde onulmaz yaraların açılmasına ve beşe- ri tecrübenin bölünmesine sebep olunmuştur. 64 Gerçekten insan i- nanırken kendisini vicdanından, iç dünyasından, ahlâkî değerlerin- den, aklından hatta sanat ve estetikten koparması mümkün değildir. Bu bakımdan, inancın rasyonelliğinin yeniden ve daha güçlü bir şe- kilde inşa edilebilmesi, İslamî manâda ilim ve hikmetin inşasına bağ- lıdır." 65
teslim olarak diğerlerinin dışlanmaması, naklin yanında her türlü aklî veriden yararlanılması gerekir. Gerçekte vahyin ilhamından uzak bir doğanın fısıltısı doğrultusunda düşünmek, insanı açmazların gir- dabına sürükleyebileceği gibi, selim fıtratın gereği olan tefekkürü ve aklı bir kenara iterek iman etmek de insanı kör taassubun girdabına yuvarlayabilir. Bu tehlikelerin farkında olarak, selim fıtrata dayanan
dönüşmeden önce inanılması gerektiği konusunda bkz. Nesefî, Tebsıratu’l-Edille, I, 38-39; Zemahşerî, el-Keşşâf, Menşûrâtu’l-Belâğa, Kum, h. 1415, II,72; IV, 182-183; Râzî, Mefâtihu'l-Ğayb, XIV,6-7. 61 H. Katipoğlu, "Malebranche'ın Felsefesinde Din-Akıl İlişkisi", 10. 62 Aldous Huxley, Kalıcı Felsefe, (Çev.: Latif Boyacı), İnsan Yay., 1. bs., İst., 1996, 132. 63 H. Katipoğlu, "Malebranche'ın Felsefesinde Din-Akıl İlişkisi", 15. 64 Mehmet Aydın, "Allah'ın Varlığına İnanmanın Aklîliği", 20-21. 65 Mehmet Aydın, agm, 21; İslâm Düşüncesinde Beyân, Burhân ve İrfân şeklinde ortaya çıkan bu bölünmüşlüğün sebepleri ve yol açtığı olumsuz sonuçlar hakkında geniş bilgi için bkz. Muhammed Âbid el-Câbirî, Arap Aklının Oluşumu, (Çev.: İbrahim Akbaba), İz Yay. İst., 1997., 185 vd.
Vecihi SÖNMEZ
244 bir akıl ile imana konu olan gerçekleri anlamak ve anlamlandırmaya çalışmak, insan için olmak ya da olmamak derecesinde önemli oldu- ğunu, dolayısıyla hem vahyin hem de aklın prensiplerine kayıtsız ka- lınmaması gerektiğini, aksine insanın her türlü etkinliğinde bu ilke- lerin yol gösterici olduğunu ortaya koymak gerekir.
BİBLİYOGRAFYA
Abdulkâhir b. Tâhir el-Bağdâdî, el-Farku beyne’l-Firak, (Thk.:Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid), Beyrût, ts. Adudu'd-Dîn el-Îcî, el-Mevâkıf, 'Âlemu'l-Kütüb, Beyrût, ts. Aldous Huxley, Kalıcı Felsefe, (Çev.: Latif Boyacı), İnsan Yay., 1. bs., İst., 199 Anthony Quinten knowldege, mad.,the Encyclopedia of Philosophy, London, 1967 Bekir Topaşoğlu, Allah'ın Varlığı, D.İ.B. Yay., 6. bs., Ankara, 1992 Beyadi, İşârâtu’l-Merâm, Tah.: Zahid el-Kevseri, İstanbul, 1949 Cuveyni, el-İrşâd, Tah.: Es’ad Temim, Beyrut, 1992 Ebi'l-Muzaffer el-İsferâyînî; et-Tebsîr fi'd-Dîn, (Tah.: Kemâl Yûsuf el- Hût), 'Alemu'l-Kütüb, 1. bs., Beyrût, 1983 Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî, "Kanûnu't-Te'vîl", el-Mecmû'âtu Resâili'l-İmâm el-Ğazzâlî, (Tah.: Ahmed Şemseddîn), Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye, Beyrût, 1986 Ebû Mansûr Muhammed el- Mâturîdî, Kitâbu’t-Tevhîd, (Thk.: Fethullah Huleyf), İstanbul, 1979 Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerîm b. Ahmed eş-Şehristânî, el- Milel ve’n-Nihal, (Thk.Muhammed Seyyîd Kîlânî), Beyrût, ts Ebu’l-Hasan Ali b. İsmâil el-Eş’ârî, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l- Musallîn, (Thk.: Hellmut Ritter), Wiesbaden, 1980, el- Cürcani, et-Ta’rifat, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. bs., Beyrut, ts.,s.40; Ebû Hanife, “el-‘Álim ve’l-Muteallim”, İmam Azam’ın
Öz), Arapça metin, ez-Zamehşeri, Ebu’l-Kasım, Carullah Mahmud b. Ömer, el- Keşşaf an
Fikr, y.b.d, ts. Fahreddin Muhammed b. Ömer er- Râzî, Mefâtihu'l-Ğayb, Dâru İhyâi Turâsi'l-'Arabî, 3. bs., Beyrût, ts. Fahreddîn Râzî, Muhassal, :Kelâm'a Giriş, (Çev.: Hüseyin Atay), A.Ü.İ.F. Yay., Ankara, 1978 Fâtıma İsmail Muhammed İsmail, el-Kur'ân ve'n-Nazaru'l-'Aklî, el- Me'hedu'l-'Âlemî li'l-Fikri'l-İslâmî, Virjinya, Fazlur Rahman, İslâm, (Çev.: Mehmet Dağ-Mehmet Aydın), Selçuk
Vecihi SÖNMEZ
246 Yay., İst., 1993 George F. Hourani, Islamic Rationalism, Oxford, 1971 George Hourani, Islamic Rationalism, Oxford, 1971. Hanifi Özcan, Mâtüridi^de Bilgi Problemi, MÜİFV Yay. İstanbul, 1993 Hüseyin Atay, Ankara Üniversitesi Haftası, 1973 Hüseyin Aydın, Günümüz Toplumunda İman Problemi, Ankara , karakoç, yay., ts. İbn Manzur, Ebu’l-Fadl, Cemalu’d-Din Muhammed Mukerrem, Lisanu’l-Arab, Daru’s-Sadr, Beyrut, ts. İbn Teymiye, Kitâbu’l-İman, (Mecme’u’l-Fetâvâ içinde) Suudi Arabistan, ts. İbrahim Agâh Çubukçu, İslam Felsefesinde Allah'ın Varlığının Delilleri, A.Ü.İ.F. Yay., 3. bs., Ankara, Îcî, e1-Mevâkıf, Beyrut, Ts. İmamu'l-Harameyn el-Cuveynî, Kitâbu'l-İrşâd, (Tah.: Es'ad Temîm), Muessesetu'l-Kutubi's-Sakâfiyye, 2. bs., Beyrût, 1992, M. Henry Morris, Yaratılış Modeli, (Çev.: Heyet), M.E.B. Yay., Ankara, 1985
Martin Lings; Onbirinci Saat Modern Dünyanın Manevi Bunalımı, (Çev.: Ufuk Uyan), İnsan Yay., İst., 1989 Maturidi, Ebu Mansur, Muhammed b. Muhammed, Kitabu’t-Tevhid, Beyrut, 1970 Mâturîdî, Kitâbu’t-Tevhîd, 4 vd.; Hasan Katipoğlu, "Malebranche'ın
Mehmet AYDIN, "Tanrı Hakkında Konuşmak: Felsefî Bir Tahlil", D.E.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, İzmir, 1983 Mehmet S. Aydın, Din Felsefesi, Selçuk Yay. 3. bs., Ankara, 1992, Muhammed Âbid el-Câbirî, Arap Aklının Oluşumu, (Çev.: İbrahim Akbaba), İz Yay. İst., 1997. Muhammed Fuâd Abdulbâkî, el-Mu'cemu'l-Mufehras Li Elfazi'l-
Muhammed İkbal, İslam’da Dinî Düşüncenin Yeniden Doğuşu, (Çev.: N. Ahmet Asrar), Bir Yay., İst., 1984 Muhammed Said Ramazan el-Bûtî, Kubra'l-Yâkîniyâti'l-Kevniyye, Dâru’l-Fikr, 3. bs., Beyrut, 1974 Necati Öner, Klasik Mantık, AÜİF Yay. Ank.1974. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 1
247 Nesefı, Tebsiratu’l-Edille, Tah.: Hüseyin Atay, DİB Yay., Ankara, 1993 Nûreddîn es-Sâbûnî, el-Bidâye fî Usûli’d-Dîn: Mâturîdiyye Akaidi, (Arapça Metni ile birlikte), (Trc.: Bekir Topaloğlu), DİB Yay., Ank., 1980. Ömer DEMİR, Bilim Felsefesi, .Vadi yay. 2. bs., Konya, 1977 Taftazânî, Şerhu‘l-‘Âkâid, Tah. Ahmet Hicazi es-Sakâ, Mısır, 1987 Taftâzânî, Şerhu’l-Mekâsıd, Tah.: Abdurrahman ‘Umeyra, Beyrut, 1993
Toshihiko İzutsu, İslâm Düşüncesinde İman Kavramı, (Çev. Selahaddin Ayaz, Pınar Yay., İstanbul, 1984. Yaşar Nuri Öztürk, Kur’an’ı Anlamaya Doğru, Yeni Boyut, İst., 1995. Zemahşerî, el-Keşşâf, Menşûrâtu’l-Belâğa, Kum, h. 1415 Ziyâuddin Serdar, "Bilimin Yeniden İslâm'a Yönelmesi", İslâmî
1986
Yüklə 301,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|