Microsoft Word Cami baharistan doc
Yüklə 457,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
6 Caminin Səmərqənddəki müvəffəqiyyəti heç də Heratdakından az olmur. O, Səmərqənddən Herata qayıtdıqda, öz tələbkarlığı və çətin imtahan götürməsi ilə şöhrət tapmış, «Baharistan»da adı çəkilən mövlana Əli Quşçiyə həndəsə və cəbrdən imtahan verir. Əli Quşçi sualı axıra çatdırmamış Cami onun nə demək istədiyini başa düşür və dərhal cavab verir, özünün Səmərqəndə səfərinin hədər getmədiyini sübut edir. Cami sufi təriqətlərindən nəqşbəndiliyi seçmiş və öz mür- şüdü olaraq şeyx Sədəddin Kaşqarinin ardınca getmişdir. Nəqşbənd zülmə dözməyi, günahları bağışlamağı təbliğ edir, musiqi, rəssamlıq və başqa incəsənət növləri ilə məşğul olmağa mane olmurdu. Bahəddin Nəqşbəndinin dediklərinə ciddi riayət etməyi tələb edən şeyx Sədəddin Kaşqari Caminin tərbiyəsinə böyük fikir verir və onun nəqşbəndi təriqətinin mürşüdü olmasına çox çalışırdı. Cami də öz növbəsində Sədəddin Kaşqarinin məslə- hətlərinə əməl edir, onun göstərişlərindən kənara çıxmırdı. Biz, Cami əsərlərində nəqşbəndi ideyalarının çox açıq və aydın inikasının şahidi oluruq. Caminin nə vaxtdan şairliyə başladığı hələ dürüst təyin edilməmişdir. Lakin onun hələ lap cavan vaxtlarından şerə bö- yük həvəs göstərdiyini yazırlar. Onun elmə məlum olan ən qədim əsəri 856 (1452)-cı ildə Əbdülqasim Baburə ithaf etdiyi «Müəmma haqqında risalə»dir. Cami olduqca çox yazmışdır. Yuxarıda adı çəkilmiş kitab onun ilk əsəri kimi nəzərə alınarsa, təxmini hesablamaya görə, Cami ömrünün sonuna qədər qələmi yerə qoymadan, ildə azı bir-iki əsər yazmışdır. Caminin əsərlərinin miqdarı haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Caminin əsərlərinin sayını onun müridi və ən yaxın dostu, böyük özbək şairi Əlişir Nəvai–35, Şah |İsmayılın oğlu Sam-mirzə – 45, Caminin tərcümeyi-halını yazan Əbdülqafur Lari–47, Şirxan Ludi 1690–91-ci ildə yazdığı «Miratül xəyal» («Xəyal güzgüsü») adlı təzkirəsində isə 99 göstərir. Y.E.Bertelsin fikrinə görə, 45–47 rəqəmləri həqiqətə
7 daha yaxındır 1 . Caminin ən məşhur əsərləri üç drvan, «Həft-övrəng», sufi şeyxlərin həyat və tərcümeyi-halına həsr edilmiş «Nəfəhatül- üns» və «Baharistan»dır 2 . Cami Əlişir Nəvainin məsləhəti ilə birinci divanı «Fətn- hətəş-şəbab» – 1479-cu il, yəni «Gəncliyin başlanğıcı», ikinci divanı «Vəsitətül-İqd» – 1489-cu il, yəni «Həmayılın ortası», uçuncü divanı «Xatimətül-həyat» – 1491-ci il, yəni «Həyatın sonu» adlandırmışdır. Cami divanlarını Nəvainin təklifinə görə belə adlandırdığını müqəddimədə özü qeyd edir. Caminin «Nəfəhatül – üns» və «Həzəratül-Qüds», yəni «Müqəddəs yerlərdən əsən dostluq nəsimi» əsəri özündən əvvəl yaşamış sufilərin, həməsri olan sufi şair və alimlərin həyatına həsr edilmişdir. Maraqlı burasıdır ki, 600-dən artıq şair, alim, şeyx və başqalarının tərcümeyi-halı izah edilən bu əsərdə iyirmidən çox qadının adı çəkilir ki, bunlar da öz əsrlərinin görkəmli sufilərindən hesab edilmişlər. Cami əsərlərini dövrünün məşhur hökmdarlarına ithaf etməkdən boyun qaçırmamış və ya qaçıra bilməmişdir. Son dərəcə qürurlu, böyüklərə baş əyməyən Caminin əsərlərini müxtəlif hökmdarlara həsr etməsinin əsas səbəbini camişünaslar çox haqlı olaraq, onun maddi gəlir axtarmasında deyil, məhz əsərlərinin məzmununda əllərində külli miqdarda ixtiyar olan hökumət başçılarına təsir göstərməkdə, onları ədalətə, mərhəmətə sövq etməkdə görürlər. Doğrudan da, Caminin bütün əsərlərində, fəlsəfi-ictimai istiqamətindən asılı olmayaraq, insanpərvərlik, ədalət və səxavətin tərənnüm edildiyini görürük. Cami nəqşbəndi təriqətinin mürşüdü və
1 Й. Е. Б е р т е лс. Ъами, «Дюврц, щяйаты вя йарадыъылыьы». 1949, сящ.
107, (рус дилиндя). 2 «Бащаристан» - Ъаминин нясрля йазылмыш вя щекайяляри ичярисиня шерляр ялавя едилмиш бядии ясяринин адыдыр. «Эцлцстан»а нязиря йазылдыьындан, «Бащаристан» ады гойулмуш вя щяр фяслиня «рювзя», йяни «баь» ады верилмишдир. 8 şeyxi mövqeyinə yüksəldikdə də heç vaxt təəssübkeş-fanatik, dindar olmamış, ədaləti, mərhəməti, düzlüyü möminlikdən üstün tutmuşdur. Başqa əsərlərində olduğü kimi, «Baharis- tan»da da həmin fikrin bədii ifadəsinə tez-tez təsadüf edirik. Bu nöqteyi-nəzərdən, yəni humanizm və ədaləti tərənnüm etmək, fanatizmə qarşı çıxmaq nöqteyi-nəzərindən Cami öz dövrünün fəlsəfi-ictimai görüşlərindən yüksəkdə durur. Müasir nəsil üçün Cami bu cəhətdən daha maraqlı, əsərlərinin öyrənilib tədqiq edilməsi isə daha diqqətəlayiqdir, çünki Firdovsi, Nizami, Sədi və başqa Şərq klassikləri kimi, Cami də bu halda öz sinfinin mənafeyindən yüksəyə qalxmış və xalq ideyalarını bədii formada təcəssüm etdirməyi bacarmışdır. Cami çoxlu səfər etmiş və bu səfərlər zamanı müxtəlif sufi şeyxləri, alim, şair, incəsənət ustaları, dövlət xadimləriilə, şah, sultan, xaqan və müxtəlif silkə xas olan adamlarla görüşmüşdur. Cami 1472-ci ilin payızında Məkkəyə ziyarətə getmək qərarına gəlir. O, bu səfərində Nişabur, Səbzəvar, Bəstam, Damqan, Qəzvin, Həmədan, Kərbəla, Məkkə, Mədinə, Dəməşq, Hələb və Təbriz kimi şəhərləri gəzir və onların bəzilərində aylarla qalıb oradakı alimlərlə görüşür, bəzən isə ciddi mübahisə etməli olur. 1492-ci il noyabr ayının əvvəllərində Cami özünü pis hiss etməyə başlayır, xəstəliyi get-gedə şiddətlənir, nəhayət, məhərrəmin 17-də, yəni noyabrın 8-də səhər vəfat edir. Bəzilərinin fikrincə, Cami noyabrın 9-da ölmüşdür. Sovet ədəbiyyatında hər iki tarixi göstərənlər var. Dəfn mərasimi Nəvainin yaxından iştirakı ilə təşkil edilir. Caminin ölümünə Nəvai tarixi maddə yazmış, onu məşhur Hüseyn Vaiz oxumuşdur. İki beytdən ibarət olan bu şerdə əbcəd hesabı ilə Caminin 894 hicri, yəni 1492-ci ildə vəfat etdiyi bildirilir. Cami özündən sonra böyük bir miras qoyub getmişdir. M.A.Salyenin dediyinə görə, alimlər Caminin əsərlərinin sayını
9 50 qəbul edirlər ki, bunlardan da 34-ü nəsr, 16-sı şerlə yazılmışdır. Nəsr əsərləri içərisində bədii əhəmiyyəti olan yal- nız «Baharistan»dır. «Baharistan» XIII əsrin məşhur didaktik şairi Sədi Şirazinin «Gülüstan»ına nəzirə olaraq 1487-ci ildə yazılmışdır. Bu zaman Caminin 73 yaşı var idi. Caminin əsər- ləri içərisində «Baharistan» xüsusi yer tutur. Cami əvvəlcə «Baharistan» tipli bir əsər yazmaq fikrində olmamış, yalnız Sədinin «Gülüstan» kitabını oğluna oxuyaraq, «birdən» bu fikrə düşmüşdür. O, «Baharistan»ın müqəddiməsində yazır: «...İndiki ürəkaçan bir vaxtda, ürəyimin parçası oğlum Ziyaəddin Yusif ərəb dilini yenicə öyrənməyə, ədəb elmini təzəcə dərk etməyə başladığı bir çağda onu xatırlamaq istəyirəm ki, yeniyetmələr və zəhmətə alışmamış uşaqlar ürəklərinə yatmayan, ağıllarına çatmayan sözlər eşitdikdə qəlblərinə bir dəhşət, beyinlərinə bir vəhşət çökür. Onun başını qarışdırmaq, tədrisə alışdırmaq üçün mən, bəzən məşhur şeyx, böyük ustad Müsləhəddin Sədi Şirazinin ən qiymətli təbərrüklərindən – «Gülüstan»dan bir neçə sətirI oxuyardım... Bu zaman birdən fikrimə gəldi ki... mən də bu səpkidə bir neçə sətir, bu üslubda bir neçə varaq yazım ki, hazırlar üçün bir dastan, qaiblər üçün bir ərməğan olsun» (Baharistan, səh. 2). Cami fikirləşdiyi kimi də edir. Lakin nədənsə bu əsəri dörd oğlundan təkcə salamat qalmış on yaşlı Ziyaəddin Yusifə deyil, dövrünün hökmdarı Sultan Hüseynə ithaf edir. Halbuki müqəddimədən «Baharistan»ın məhz oğlu üçün yazıldığı açıq- aydın görünür. «Baharistan» da «Gülüstan» kimi səkkiz fəslə ayrılır və onun hər fəslinə «rövzə», yəni «bağ» adı verilir. «Baharis- tan»nın birinci fəsli məşhur sufi şeyxlərinin kəlamlarına, ikinci fəsli alim, filosof, hikmət sahibləri və dünya görmüş adamların rəvayət və hekayətlərinə, üçüncü fəsli şahlar və hökmdarlar haqqındakı rəvayət və hekayələrə, dördüncü fəsli əliaçıqlıq və səxavətə, beşinci fəsli məhəbbət və sevgiyə, altıncı fəsli lətifə Yüklə 457,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|