Microsoft Word C?f?rov ?D?Biyyat
Yüklə 0,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
Nizami Cəfərov 78 xeyirxahlıqdan yüksəyə qalxmaq, «kosmos»a hökm eləmək iddiasına düşür. Və «Bibliya» da «Tövrat»ın ilk səhifələrindən bunu de- yir… «Həyatın yaradılışı» barədə daha qədim dövrlərdə bundan daha mükəmməl bir təsəvvür olmuşdurmu?.. Hələ ki demək çətindir… 2018 Ədəbiyyat söhbətləri 79 Türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin orta dövrü Türk xalqları ədəbiyyatının tarixində Müsəlman Intibahı ilə başlayıb Milli Intibahların təzahürü ilə sona çatan məhsuldar bir dövr var ki, onu məzmunca kifayət qədər neytral (və liberal) bir terminlə «türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin orta dövrü» adlandırmaq olar. I minilliyin sonu II minilliyin əvvəllərinə təsadüf edən Müsəlman Intibahı türk ədəbi-bədii təfəkkürünün həm türkcə, həm farsca, həm də ərəbcə şedevrlərini yetirir. Yusif Xas Hacib Balasaqunlu, Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, Əhməd Yüq- nəki, Əhməd Yəsəvi kimi mütəfəkkir sənətkarların yaradıcılığı ilə təmsil olunan Türk Müsəlman Intibahının böyük filoloqları da vardır: Mahmud Kaşqari, Xətib Təbrizi və ədəbiyyatla bu və ya digər dərəcədə bağlı olan filosof Əbu Nəsr əl-Fərabi ət- Türki… Intibah başlanğıcından sonra türk xalqları ədəbiyyatına orta dövr Yunus Imrə, Mövlanə Cəlaləddin Rumi, Imadəddin Nəsimi, Əlişir Nəvai, Şah Ismayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Baqi, Məhəmməd Babur və başqalarını vermişdir. XVII əsrdə yeni dövrün (və Milli Intibahların) başlaması ilə sona çatan orta dövr təxminən min ilə qədər davam etmişdir. Ideya-estetik baxımdan türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin orta dövrü ona qədərki (və təxminən iki min illik bir tarixi əhatə edən) qədim dövrün bilavasitə davamı olsa da, tamamilə təbiidir ki, aydın görünən (və kifayət qədər asanlıqla təhlilə gələn) özünəməxsusluqlar da qazanmışdır. Onların əsası türklərin qəbul etdiyi yeni dinin – Islam dininin (və Musəlman mədəniyyətinin) çoxsaylı təsiridir ki, bu təsir dünyagörüşündən başlayıb janr texnologiyalarına qədər gedir. Türk ədəbiyyatının qədim dövrünü yaradan başlıca dünya- görüşü, əgər ilk mərhələləri ehtiva edən mifologiyanı nəzərə almasaq, Tanrıçılıq idi. Çox da diferensial olmayan ədəbi janrlar Nizami Cəfərov 80 lirika ilə epos (dastan) ətrafında cəmləşirdi. Orta dövr isə zəngin (hətta dünyanın özünəqədərki dinlərinin interpretasiyalarını da özündə polemik şəkildə əks etdirən) Islam dünyagörüşü (fəlsə- fəsi) ilə yanaşı həm lirik, həm də epik ədəbiyyatın (poeziyanın) o zamana qədər görünməmiş bir miqyasda janr çoxspektrliliyilə təmsil olunur. Özünün müxtəlif təzahürlərində (və bütün ideya- estetik enerjisilə) ortaya çıxan sufizm (Insan – Allah dialoqu!) türk poetik təfəkkürünü əsrlərlə məşğul edən fundamental bir mövzuya çevrilir. Və şairlər özlərini sufi (dərviş) mövqeyində görməkdən mənəvi zövq alırlar. Onların bu daxili (ruhi!) marağı, istəyi, axtarışları elə bir yanğıya çevrilir ki, hətta mahiyyət eti- barilə əsaslanmalı, istinad etməli olduqları Islam dininin ideoloji kanonlarına qarşı çıxmağa, onun bir sıra müddəalarını müzakirə- yə çıxarmağa cəhd edirlər. Bu isə şairlərə, onların yaradıcılığına Islamı hərfi-hərfinə təbliğ (və müdafiə) edən nüfuzlu din xadimlərinin kəskin etirazı ilə qarşılaşır. Və nəticə etibarilə, poeziya (ədəbiyyat) -din, Şair –Pey- ğəmbər «münaqişə-mübahisə»si ortaya çıxır. Müqayisələr göstərir ki, nə qədim dövrdə, nə də yeni dövrdə türk xalqları ədəbiyyatı orta dövrdəki qədər mübhəm, sirli, bər-bəzəkli, çoxqatlı olmamışdır. Və buradan irəli gələrək tədqiqatçılar orta dövr türk ədəbiyyatında romantizm axtar- mışlar. Ancaq bu da təsadüfi deyil. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, orta dövrün bədii təfəkkür mozaikasını, pafosunu, mücərrəd obrazlılığını bu söz (romantizm) beynəlxalq termin olaraq bu və ya digər dərəcədə əks etdirə bilir. Mübahisəliliyi isə orasındadır ki, «romantizm» çoxmənalı, yayğın anlayışdır. Və orta dövr türk ədəbiyyatının ideya-estetik məzmununu, mahiyyətini dərindən yox, sözgəlişi ifadə edə bilər. Orta dövr türk ədəbiyyatının üç əsas (və populyar) qəh- rəmanı varsa, onlardan birincisi Aşiq, ikincisi Məşuq, üçüncüsü isə Eşqdir. Ancaq bu əsas (və populyar) qəhrəmanların hər üçü- nün bədii-fəlsəfi semantikası kifayət qədər mürəkkəb, çoxmərtə- bəli və mistikdir. Aşiqin missiyası Canını Məşuqa (Canana) qur- Ədəbiyyat söhbətləri 81 ban verməkdir. Bu isə dolayısı ilə o deməkdir ki, Yaradılan (Cüz) Eşq yolu ilə Yaradana (Küllə) qovuşmalıdır. Fəlsəfə bun- dan ibarətdir. Və orta dövr türk şairinin müxtəlif üsullarla demək istədiyi budur. Fundamental bədii-fəlsəfi təfəkkür modelindən kənara çıx- malar olurmu? Olur… Ancaq bunlar o qədər azdır ki, hər hansı ümumiləşdirmələr aparmağa imkan vermir. Və ona görə də orta dövr türk ədəbiyyatında şairlərin fərdi üslübündan, özünəməx- susluğundan daha çox şairlik qüdrətindən danışmağa üstünlük verilir. Əlbəttə, orta dövrün yaradıcılıq tipologiyasını müəyyən- ləşdirərkən əsasən romantizm anlayışına müraciət edilsə də, bəzi məqamlarda realizm də axtarılır. Bu özünü, bir qayda olaraq, Balasaqunlu, Xaqani, Nizami, Nəvai kimi şairlərin epik əsərlərinə münasibətdə göstərir. Və doğrudan da, məsələn, Niza- minin elə qəhrəmanları var ki, ən azından tarixi şəxsiyyətlər olduqlarına görə ümumən real görünür. Yaxud çoxlu fəlsəfi- didaktik mühakimələri mövcuddur ki, tamamilə həyatidir… Bununla belə bir sistem (və metod) olaraq dini dünyagörüş, tale yazısı, qəzavü-qədər fəlsəfəsi o qədər aparıcıdır ki, Insanın müs- təqilliyi, özünün özünü yaratması ideyası kökündən məhduddur. Kənara çıxmalar, mənəvi üsyanlar, ideya ixtilafları dini dünya- görüşü kontekstindən heç zaman kənara çıxmır. Və ona görə də orta dövr türk şairinin sözün əsl mənasında filosofluğundan, Dünyanın, Insanın, Həyatın mənası barədəki ideya axtarışlarının fəlsəfiliyindən danışmaq kifayət qədər şərti, yaxud simvolikdir. Burada söhbət idrakın analitizmindən, mükalimələrdən daha çox Inamdan və ya, məsələn, Xeyirlə Şərin mübarizəsi kimi kanonik müddəların ideya-estetik şərhindən gedə bilər. Bununla belə türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin orta dövrü həm məzmun, həm də formaca o qədər estetik (və aristok- ratik!)dir ki, həmin estetizm (və aristokratizm) nə qədim, nə də yeni dövr ədəbiyyatında yoxdur. Yüklə 0,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|