Microsoft Word Dede Qorqud-2014-4 esas
Yüklə 1,4 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2014/IV
Dədə Qorqud ● 2014/IV 6
Birinci misrada «ala» sözü «böyük, saysız-hesabsız», ikinci cümlədə isə «uca» mənasındadır. Sonuncu cümlədə bu söz müasir dildəki mənasında işlən- mişdir.
«İndi bu yekə loxmanı ağzına tıxayıb, üstündən də barmağıyla basırdı, az qalırdı, nəfəsi kəsilə» (4,12). «Oğlan qaçıb mağaranın ağzına gəldi» (4, 22). Ağız sözü istər müasir dildə, istərsə də dilimizin qədim dövrlərində çox- mənalılığı ilə seçilmişdir. Ağız sözü omonimləşmiş sözdür. DQK-də «ağız» sö- zü «sərhəd» mənasında işlənmişdir. Omonimləşmə müəyyən qanunauyğunluq əsasında baş verir. Dilin qədim dövrlərinə aid sözlərin bəzi mənaları arasında konkret əlaqə tapmaq çətindir. Belə sözlərin dəqiq semantik-etimoloji təhlili on- ların nə vaxtsa çoxmənalıdan omonimliyə doğru inkişafını, mənaları arasındakı əlaqəni aşkara çıxmağa imkan verə bilər. Bu baxımdan, ağız sözünün «sərhəd» mənasının əmələgəlmə yolu bir qədər qaranlıq qalır. Sözün müasir mənası ilə «sərhəd» arasındakı əlaqə aşkar görünmür. İ.Teymuroğlu göstərir ki, DQK-dəki «Bu yanda bazirkanlar kəlibəni Qara Dərvənd ağzına qonmuşlardı» (5, 44); «Amma sası dinli Gürcüstan ağzında oturursan, ordun üstünə kimi qorsan» (5, 29) cümlələrindəki «ağız» sözünün işlənmə mövqeyi onu omonim hesab etməyə əsas vermir. Çünki bu söz polisemiya üçün ümumi hesab edilən spesifik seman- tikalı vahidlərlə (toponimlərlə: Dərbənd, Gürcüstan) əlaqələnmə sayəsində bu mənanı ifadə edir. Müəllif «ağız» sözünün fonetik ekvivalenti kimi «ağaz» feili- ni qeyd edir, «sərhəd» mənasının formalaşması əsasında «ağaz» feilindən olan «başlanğıc» seminin durduğunu söyləyir (1, 55). Müasir Azərbaycan dilində omonimlərin beş növünü ayırırlar: 1) leksik- semantik omonimlər; 2) morfoloji omonimlər-omoformlar; 3) leksik-qrammatik omonimlər; 4) fonetik omonimlər, yaxud omofonlar; 5) omoqraflar (6,57-58) Müasir Azərbaycan dilində omonimlərin leksik və qrammatik olmaqla iki əsas qrupa bölünməsi, omofon və omoqrafların yarımçıq omonim olması qeyd edil- mişdir (7, 178). Müasir Azərbaycan ədəbi dili üçün omoqraf və omofonlar çox səciyyəvi deyildir. Ağac sözü də polisemantikdir. Söz DQK-də müxtəlif mənalarda işlənir: 1) ağac: Gəl bu ağac dibində enəlim, yeyəlim, dedi (5, 46); 2) taxta, ağac materialı: Ağac gəmiləri oynadan su (5, 44); 3) məsafə ölçüsü: Kafərlər yedi ağac yer qar- şu gəldilər (5, 87). DQK motivli əsərlərdə «ağac» sözü həm «ağac», həm də məsafə anlamında işlənmişdir. Çobanı yaxaladı, Bir ağaca bağladı (2,181); Canlı qaba ağacı, kəl kimi burxdu, dartdı, yerli-dibli qopartdı (2, 181);
Yeddi ağac qarşı gəldi (2, 129). İkinci nümunədə «ağac» məsafə ölçüsü kimi verilmişdir. «Çoban bu səfər ağacdan oxlar yondu, ucuna əski bağladı, əskini odladı (4, 57). Bu cümlədə Dədə Qorqud ● 2014/IV 7
«ağac» sözü ağac materialını bildirir. Yeddi ağac yolu yeddi göz qırpımında keçdi (4, 54); Ağacın budaqları arasından onun gövdəsinə bərk-bərk bağlanmış Qaraca Çoban görünmürdü (4, 67); Qaraca Çoban həmlə edirdi, örkəni qıra bilmirdi, amma qaba gövdəli ağacı əsdirirdi (4, 67). Sözlərin çoxmənalılığı kontekst daxilində aşkara çıxır. Əsərdə eyni sözün müxtəlif mənalarda işlənməsinə aid bəzi nümunələri nəzərdən keçirək. «Omonim sözlər ədəbi-bədii yaradıcılıqda geniş istifadə edilən bədii ifadə vasitələrindən biridir. Böyük sənətkarlar omonimlər vasitəsi ilə dildə gözəl ahəngdarlıq, musiqililik yaradır, dili daha da bədii şəklə salırlar» (8, 334). DQK motivli əsərlərdə də omonimlərdən istifadə olunması bir sıra məqamlarda ahəng- darlığı, musiqililiyi artırır. Ümumiyyətlə, DQK-də «Azərbaycan dilinin leksik- semantik və qrammatik inkişaf tarixi ilə bağlanmayan heç bir detal yoxdur» (9, 183). Dastanlarda omonim sözlərdən də geniş istifadə olunmuşdur. R.Məhərrə- mova DQK-də istifadə edilmiş omonim cərgələrin hamısını müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. O, leksik və leksik-qrammatik omonimləri ayrı-ayrılıqda təhlilə cəlb etmişdir. Tədqiqatçı leksik omonimlər kimi ağ, ağac, ağız, ağır, axır, al, ala, aş, ay, aya, ayaq, ayna, bağ, ban, bərü, boğaz, boy, boz, din, dövlət, dün, düz, el, eş, əl, ər, gen, gəz, gög, gün, həlal, xatun, kişi, qağan, qalın, qara, qat, qızıl, qoyun, qu, qol, mal, ox, ocaq, sağ, say, sancaq, sarı, soy, var, ya, yaxa, yalnız, yan, yaş, yay, yüklü sözlərinin omonim cərgəsini qurmuş, mənaların izahını vermiş, nümunələr gətirmişdir. Müəllif at, aş, daş, din, düz, qaç, qazan, qır, qız, min, sürü, ud, üz, var, yaz, almaq, bitmək, çapmaq kim, ol, yüz leksik-qrammatik omonimləri də təhlilə cəlb etmişdir
(10, 143-164). H.Həsənov DQK-də işlənmiş omonimlərin sözlüyünü tərtib etmişdir. Onun sözlüyündəki bəzi omonim sözlər (məs., aya, ayna, alp, alçaq, ara və s.) R.Məhərrəmovanın tədqiqat işində yer almamışdır (11, 288-298). Təbii ki, DQK-də qeydə alınan omonimlərin hamısı DQK motivli əsər- lərdə istifadə edilməmişdir. Bununla, belə həmin omonim sözlərin az olmayan bir hissəsinə DQK motivli müxtəlif əsərlərdə rast gəlinir. DQK motivli əsərlərdə istifadə olunmuş çoxmənalı və omonim sözlərin bəzilərini nəzərdən keçirək. «Qara» çoxmənalı sözdür. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində «qara» sözünün 14 mənası verilmişdir: 1) rəng; 2) cəm şəkilçisi ilə bir yerdə isim kimi qaralar; 3) çirkli, kirli; 4) yazı, xətt, hərf; 5) bir yazının qaralaması; 6) ağır, mən- hus, pis, kədər gətirən, qəm doğuran, qorxulu; 7) cinayətkar, mənfur, mürtəce, fitnəkar; 8) yas, matəm mənasında; 9) qoşulduğu sözlərə mənfilik mənası verir; 10) cəmiyyətin yuxarı siniflərinə mənsub olmayan; 11) öz xüsusi mülkiyyəti olmayan; 12) ixtisası olmayan, ağır işdə işləyən; 13) dəyərsizlik, əhəmiyyətsiz- lik; 14) bəzi bitki və heyvan adlarının tərkib hissəsi kimi. Bundan başqa «qara» sözü bir sıra frazeoloji birləşmələrin tərkibində istifadə olunur (12, 425-427). Qara sözünün arxaik mənalarından biri «böyük»dür. «Qonağı gəlməyən qara ev- lər yıqılsa, yeg!» (5,14). R.Məhərrəmova göstərir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»da Yüklə 1,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|