Microsoft Word Dede Qorqud-2014-4 esas
Yüklə 1,4 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2014/IV
- Məsələnin qoyuluşu.
- İşin məqsədi.
Dədə Qorqud ● 2014/IV 13
tabı”nda dağ kultu” və “Dəli Kür” romanının poetik dili” əsərlərində Azərbay- can xalqının tarixinə, soykökünə müəllif baxışı müxtəlif məqamlar səviyyəsində araşdırılaraq qiymətləndirilmişdir.
qeyinə sadiq qalan, milli təəssübkeşlik hisslərini unutmayan alimlərimizin əmə- yini ictimailəşdirməkdir.
Əzizxan müəllimin “Dədə Qorqud kitabı”nda dağ kultu” əsərinin adını oxuyanda ilk öncə yadıma Dəli Domrulun aşağıdakı sözləri düşdü: Tökməsi böyük bizim dağlarımız olur, Ol dağlarımızda bağlarımız olur, ... Göründüyü kimi, dastan qəhrəmanı sinfi mənsubiyyəti ilə öyünür, hünəri- nə, işinə inanır, söykəndiyinə güvənir. Oğuz igidləri daima “ac doyurub, yalavac donatmağ”ı birinci vəzifəsi hesab edib. Dağ cüssəli bu igidlər Vətən torpağı uğ- runda ölümə gedən qəhrəman sifətilə təqdim olunur. Qışda aqban evlərdə yaşa- yan, yayda isə yaylaqlara köçərək dağların təmiz havasını alan oğuz ellərinin ya- sı da, toyu da, istirahəti də ulu olub, hər tərpənişində xeyir qələbə çalıb. Dağ ürəkli igidlərimiz döyüşdə belə aman istəyəni bağışlayıb. Yüksək insani keyfiy- yətlərə malik vətənpərvər oğuz igidləri uzun illər məmləkətin bütövlüyünü qo- ruyub saxlayıb. Yeri gələndə “köksü gözəl uca dağlara” ova çıxıb, “ov ovlayıb, quş quşlayıb”. Qədim oğuzların tapındığı dağa Əzizxan Tanrıverdinin də üz tut- ması təəccüblü deyil. Vətənini sevən, xalqına hörmət edən, onun elminə, mədə- niyyətinə, kökünə, soyuna sahib çıxan bir kəsin bu dəfə də dağına söykənərək tarixi-linqvistik baxımdan araşdırması təbii haldır. “Dədə Qorqud kitabı”ndan yeddi kitab “çıxaran” professor Əzizxan Tanrıverdinin “Dədə Qorqud kitabı”n- da dağ kultu” əsərində istinad etdiyi mənbələr müxtəlifdir. Burada türk xalq- larının tarixi vərəqlənir, bir çox məqamlar etimoloji baxımdan araşdırılır, dağla- ra “ulu baba”, “ulu ana”, “soy-kök” kimi yanaşmalar əsaslı şəkildə təhlilə cəlb olunur. Dağ kultunun başlıca cəhətlərini ayrı-ayrı mənbələr əsasında araşdıran müəllif türkdilli xalqların dağa olan ehtiramını, hörmətini alimlərimizin tədqiqat əsərlərindən gətirdiyi sitatlarla dəyərləndirərək tarixi-coğrafi-ədəbi qeydləri xro- noloji baxımdan təsnifatlandırır. Müəllif özündən əvvəl kult hesab edilən var- lıqlara münasibət bildirən tədqiqatçıların əsərlərindəki səciyyəvi cəhətlərə diqqət çəkərək Azərbaycan xalqının ən qədim tarixindən etibarən inamı, etiqadı və bunların ən ritual şəkilləri barədə hərtərəfli məlumat verir. Ulu dağlarımızın soy- kökümüz kimi qiymətləndirilməsi oğuz elinin yaşanmış həyat həqiqətidir. Də- fələrlə müraciət edərək bəhrələndiyimiz “Dədə Qorqud kitabı” təsəvvürümüzdə səhifələnərkən müəllif həqiqəti daha qabarıq şəkildə görünür. Namərdlərin “oyununa gələn” Dirsə xan Qorqud sinirli qatı yayı ilə oğlunun kürəyinin ara- sından vurmuşdu. Qazlıq dağında atasını sevindirmək istəyən oğul ceyran, keyik Dədə Qorqud ● 2014/IV 14
qovaraq onun qabağında ovlayarkən düşmən kələyinə gəlmişdi. Oğlunun ovdan gəlişini gözləyən ana Dirsə xanın tək gəldiyini görəndə ona deyir.
Köksü gözəl dağlara Dəstəm cəm eylədin. Oğlunu da götürüb, Çapıb ova yönəldin Onda qoşa gedibsən, İndi tək niyə gəldin? .............................. Yoxsa o Ala dağda İtirmisən oğlumu? (2, 20).
Cavab almayan ana bədöy atını çapa-şapa oğuz igidlərinin ovlağına – Qaz- lıq dağına gəlib çıxdı. Məzmundan görünür ki, dağ, at tarixən igidlərimizin birbaşa həyatının içində olub. Bədöy atlar, yazda, qışda qarı-buzu əriməyən Qazlıq kimi bir çox dağlar, “dar gündə dada yetişən Xızır İlyas”, əlində qopuzu xalqla iç-içə olan ozanlar, əli sapandlı, oxlu-yaylı igidlər xalqımızın qəhrəmanlıq tarixinin yaşan- mış salnaməsidir. Oğlunu al-qan içində görən Dirsə xanın arvadı, inandığı, söykəndiyi Qaz- lıq dağına üz tutur və ona qarğımağa başlayır:
Niyə sənin suların Axır, a Qazlıq dağı? Qoy qurusun dibindən, Axarkən axmaz olsun! Niyə sənin otların Bitir, a Qazlıq dağı? Qoy yanıb külə dönsün Bitərkən, bitməz olsun! Niyə cüyür-ceyranın Qaçar, a Qazlıq dağı, Qurusun daşa dönsün Qaçarkən qaçmaz olsun!
Dağa canlı varlıq timsalında müraciət edən anaya Qazlıq dağı necə cavab versin? Əzizxan Tanrıverdi bu kimi məqamları nəzərə alaraq kultlaşdırılan dağın və digər təbiət hadisələrinin xalqın həyatı ilə nə dərəcədə bağlılığını elmi də- lillərlə araşdırır, oxucu və vətəndaş gözləmini cavablandırmağa çalışır. Müəllif yazır: “Ana Qazlıq dağına bir canlı varlıq olaraq qarğış ünvanlayır... – dağ ruhu Dədə Qorqud ● 2014/IV 15
Boz atlı Xızıra transformasiya edilir və onun vasitəsilə ölümdən xilas olmanın əlacı tapılır” (1, 14). Oğulun ata tərəfindən vurulmasına şahid olan da, onu qoynunda qoruyan da, çiçəkləri ilə yarasına məlhəm olan da dağdır. Oğlan huşsuz olanda Boz atlı Xızır İlyas üç kərə yarasını sığıyıb, dağ çiçəyi ilə ana südünü məlhəm söyləyib. Xalqımızın tarixi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı və bilavasitə həyatı ilə bağlı bu cür qiymətli yaddaşlar alim təfəkkürü ilə işıqlandırılanda qiyməti artır, daha artıq anlamlı olur. Əvvəlcə bir dastan kimi oxunan kitaba münasibət dəyişir, kitab özü totemləşir, ona qarşı fərqli və daha canlı yanaşmalar formalaşır. Dastanın hər boyunun axırında Dədə Qorqud məclisə üz tutub alqışlar söy- ləyir. Elə “Buğacın dastanı”nda da birinci alqış dağlarımıza gəlir: “Yerli qara dağlarınız yıxılmasın (2, 27). Oğuz eli olaraq “Amin deyirik”. Qoy dağlarımız düşmən ayağı dəyməsin. Yıxılmaz dağlarımız “başı aşağı” olmasın. Erməni iş- ğalçılarının gözü torpaqlarımızdan kəsilsin. Alimin fikrincə, dağa inam həm ucalıq simvolu kimi qəbul edilməsi, həm də arxa, dayaq, hami funksiyasını daşıması ilə əlaqədardır. Xalqımızın tarixinə nəzər salsaq, Koroğlu, Qaçaq Nəbi və daha neçə-neçə qəhrəmanlarımızın sığına- cağı olan dağlar səngər rolunu oynayıb. Yaxud el arasında başına ağır hadisə gəlmiş hörmətli kişilər haqqında “dağ kimi kişi ikiqat olub” cümləsi işlədilir. Elə dastanın özündə Beyrəyin sağ oldu- ğunu öyrənən Banuçiçək bu şad xəbəri onun ata-anasına bu şəkildə çatdırır:
Gözlərin aydın, qayınana! Gözlərin aydın, qayınata! İraq-iraq qara dağın yıxılmışdı, ucaldı axı! (2, 52).
Qədim dövrlərdən bəri türk xalqları içərisində ataların öz oğullarına dağ adlarını verməsi bir ənənə halını alıb. Tanıdığımız insanlar içərisində Savalan, Murov, Qafqaz, Himalay, Heydərbaba və s. adlarını daşıyan şəxslər var. Profes- sor Əzizxan Tanrıverdi bu apelyativliyi dastandan gətirdiyi misallar əsasında təsdiqləyir. Qazılıq dağı – Qazlıq qoca; Qara dağ – Qaragünə, Qarabudaq; Qara- çuq dağı – Qaraçuq çoban – yəni Qaraca Çoban və s. bu qəbildəndir. Ağlağan oroniminin yaranma tarixinə diqqət çəkən alim başı dumanlı, çiskinli bu dağın daima yağmurlu olmasının dağın adına yansımasını maraqlı detallar əsasında verir və türk alimi O.Ş.Gökyayın “Dedem Korkudun Kitabı” əsərindən gətirdiyi sitatla əsaslandırır: “... bu dağ Borçalı və qazax türkmənlərinin yaylağıdır... ba- şından duman əksilməyən çiskinli və çox yağmurlu olduğundan bu adı almışdır” (1, 25). Bu adın xalq bayatılarında poetik şəkildə ifadə olunmasını gətirdiyi nü- munələrlə daha da dəqiqləşdirir: Əzizim ağlağandı, Qaraqaş, Ağlağandı. Yüklə 1,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|