Microsoft Word Dede Qorqud-2014-4 esas

Dədə Qorqud  ●  2014/IV                                                                                                                                         10 

 

43). DQK motivli əsərlərdə sarı tərəf mənasında da işlənir. Ona sarı getdi (4, 6). 

Beyrəyin  ölüsünü,  dirisini  öz  gözlərimizlə  görməyincə  bir  igid  sevər olsaq,  ərə 

getsək, sarı ilan olub bizi çalsın (4). 

  Sağ.  DQK-də  salamat,  diri,  tərəf  mənalarında  işlənir.  Dərsə  xan  burada 

oğlancığın  sağ  idügin  yenə  bildi  (DQK  41);  Məhəmmədin  sağ  yanında  namaz 

qılan  Əbubəkr  siddiq  görkli  (DQK  32).  DQK  motivli  əsərlərdə  də  «sağ»  sözü 

qeyd olunmuş hər iki mənada istifadə olunur. Məsələn, Sağ əlinə baxdı Qarabu-

dağı gördü (4, 52); “Beyrək Qazanın sağ əlidir” (4, 84) – cümləsində «sağ» söz 

səviyyəsində mənasını itirmişdir. Birləşmə frazeoloji birləşmə olub ayrı mənaya 

malikdir.  

Alçaq. Müasir Azərbaycan dilində müxtəlif mənalarda, o cümlədən «Hün-

dürlüyü az olan, bəstəboy, yavaş, asta, rəzil, şərəfsiz, pis, xarab» mənalarında iş-

lənir  (12,  100).  Mahmud  Kaşğaridə  «təvazökar,  xoşqılıq»  kimi  izah  edilmişdir 

(15, 29). DQK-də «aşağı», «vəzifə, rütbəcə aşağı» mənalarında işlənir. Məsələn, 

Alçaqdan uca yerlərə çıxdılar (5, 23); Məndən alçaq kişiləri ağ otağa, qızıl ota-

ğa qondurdu (5, 17). DQK motivli əsərlərdə də bu iki məna vardır. Məndən al-

çaq  kişiləri  ağ  çadıra,  qızıl  çadıra  ötürdü (4,  10);  Alçaqdan  uca  yerlərə  çapıb, 

ucadan alçaq yerlərə endilər (4, 90). 

Alçaq  sözünün  müasir  dildə  işlənən  «rəzil,  şərəfsiz,  pis,  xarab»  mənaları 

DQK-də  işlənmir. DQK  motivli əsərlərdə  isə  həmin  sözdən  bu  mənada  istifadə 

olunur. Alçaq, mən bu işi duysam belə gələrmiydim (4, 85). 

Kor.  Bu  söz  DQK-də  çoxmənalı  deyildir.  “Çıqsun  bənim  kor  gözüm,  a 

Dərsə xan, yaman səgrir” (5, 38). Lakin  Anarın əsərində həmin  söz iki  mənada 

işlədilmişdir. “Gözləri kor olmuş Baybura və arvadı Ayna Məlik həmişəki yerlə-

rində… oturmuşdular” (4, 81). “Tanrım mənə bir kor oğul vermiş” (4, 60). “Ba-

yat obasında yol kənarındakı daşın üstündə beli bükülmüş, gözləri kor olmuş bir 

qoca oturmuşdu” (4, 42). “Kor quduzun öz qılıncın, ələ aldı, boynun vurdu” (1, 

248). 

«Dədə Qorqud kitabı»nın müasir ədəbiyyatda tarixi-üslubi fonunu yaradan 

vasitələrdən biri də omonim sözlərin ustalıqla bəhrələnmə texnikasıdır. Müxtəlif 

kontekstlərdə  işlənən  omonimlər  dilin  fikri  bədii  şəkildə  ifadəetmə  imkanlarını 

açmaq üçün böyük maraq doğurur.  

İşin  tətbiqi  əhəmiyyəti:  DQK  motivləri  əsasında  qələmə  alınmış  müasir 

əsərlərdə  omonim  və  çoxmənalı  sözlərin  müqayisəli  şəkildə  araşdırılması  həm 

dil tariximizin, həm də folklor poetikamızın qədim özəlliklərini və bu özəlliklə-

rin  bugünkü  təzahür  formalarını  aşkara  çıxarmaq  baxımından  əhəmiyyətlidir. 

Linqvistik poetika ilə bağlı tədqiqatların aparılmasında və bəzi praktik məsələlə-

rin həllində əsaslı mənbə kimi yardımçı ola bilər.  

İşin  elmi  yeniliyi:  Araşdırmada  nəsr  və  poeziya  nümunəsindən  götürül-

müş  materiallara  istinad  etmə  və  müxtəlif  aspektlərin  təhlili  diqqəti  özünə  cəlb 

edir.  Omonim  və  coxmənalı  sözlərin  qədim  yazılı  abidənin  və  onun  motivləri 

---

Dədə Qorqud  ●  2014/IV                                                                                                                                         11 

 

əsasında  yazılmış  müasir  əsərlərdə  istifadə  olunma  xüsusiyyətılərinin  üzə  çıxa-

rılması  və onların elmi əsaslandırılması, dilin tarixi  inkişafı prosesində üslubda 

yaranan  dəyişmələrin  aşkarlanması  işin  elmi  yeniliyini  şərtləndirən  cəhət  kimi 

qəbul onuna bilər. 

 

ƏDƏBİYYAT 

1. Teymuroğlu İ. «Kitabi-Dədə Qorqud»un leksik-semantik səviyyəsinin bəzi 

xüsusiyyətləri // Dədə Qorqud aliliyi. Bakı, 1999, s.149-161. 

2. Səhənd. Sazımın sözü. Yazıçı nəşriyyatı. Bakı, Elm, 1984. 

3. N.Xəzri. Seçilmiş əsərləri.VI cild. “Yazıçı” nəşriyyatı. Bakı, Elm, 1984. 

4. Anar. Dədə Qorqud. Gənclik nəşriyyatı. Bakı, 1983. 

5. «Kitabi-Dədə Qorqud». Bakı, Yazıçı, 1988. 

6. Əfəndiyeva T. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı, Yazıçı, 1984. 

7. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, Elm, 1978.  

8. Hacıyev T. «Dədə Qorqud»: dilimiz, düşüncəmiz. Bakı, 1999. 

9. Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. I c., Bakı, 2003. 

10. Hacıyev T. «Dədə Qorqud kitabı»: tariximizin yazılı ilk dərsliyi. Bakı, 2014. 

11. Məhərrəmova R. Kitabi-Dədə Qorqudun söz xəzinəsi. Bakı, Nurlan, 2007. 

12.  Həsənov  H.  «Dədə  Qorqud»  eposunda  işlənən  omonimlər  sözlüyü  /  Kitabi-Dədə 

Qorqud (Məqalələr toplusu). Bakı, Elm, 1999, s.288-298 

13. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti I c. Bakı, EA nəşri,1966. 

14. “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, Elm, 1999. 

15. Məmmədov A. Dəli Domrul. Bakı, Gənclik,1981. 

16. Kaşğari M. Divanü lüğat-it- türk. IV c. Bakı, Elm, 2006 

 

 

 

Çapa tövsiyə edən: Fil.ü.e.d. Seyfəddin Rzasoy

 

---

Dədə Qorqud  ●  2014/IV                                                                                                                                         12 

 

Sakibə ƏLƏSGƏROVA 

 Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

ADPU-nun dosenti 

e-mail: [e-mail]

 

 

DƏDƏ QORQUD RUHU: MİF-FOLKLOR-ƏDƏBİYYAT  

(Ə.Tanrıverdinin yaradıcılığı əsasında) 

Xülasə 

Məqalədə professor Əzizxan Tanrıverdinin “Dədə Qorqud kitabı”nda dağ kultu” və “Dəli 

Kür” romanının poetik dili” əsərlərində təhlilə cəlb olunmuş bir çox problemlərə münasibət bil-

dirilmişdir. Azərbaycan xalqının tarixinə, soy-kökünə müəllif baxışı müxtəlif məqamlar səviyyə-

sində araşdırılaraq qiymətləndirilmişdir. Xalqının tarixinə, adət-ənənəsinə hörmətlə yanaşan, bə-

zən  onu  kultlaşdıran,  azərbaycançılıq,  türkçülük  mənafeyinə  sadiq  qalan  Əzizxan  müəllimin 

alim səviyyəsi bir daha real olaraq ictimailəşdirilmişdir. 

“Dədə  Qorqud  kitabı”nın  və  İ.Şıxlının  dili  və  poetikliyinin  yüksək  səviyyəsinin  güclü 

alim qələmi ilə qiymətləndirilməsi xoşagələn haldır. 

Açar sözlər: inanc, oğuz eli, Dədə Qorqud, dağ və at kultu, türk xalqlarının tarixi, İsma-

yıl Şıxlı, obrazların dili 

 

THE SPIRIT OF DEDE GORGUD: MYTH-FOLKLORE-LITERATURE 

(On the basis of A.Tanryverdi's creativity) 

Summary 

In the article was analysed prof. Azizkhan Tanrıverdi`s books. In the "The Book of Dede 

Korkut" was analysed cult of the mountain "and "Poetic language of of the novel " Deli Kura" a 

lot  of  the  problems  involved  and  were  responded.  In  here  was  investigated  and  evaluated 

author`s view on history of Azerbaijan nation and root-generation. Azizkhan Tanrıverdi respects 

history  of  his  nation,  its  culture,  tradition  and  he  devoted  to  azerbaijanism,  turkism  and  from 

here professors`s academic level was really socialized.  

It is pleasent wvaluation of "Book of Dede Korkut" and I.Shikli’s language and poetry`s 

high level with a strong academic pencil. 

Key words: belief, Oguz land, Dede Korkut, mountains and horse cult, the history of the 

Turkic peoples, Ismail Shikhli, charachter’s language 

 

ДУХ ДЕДЕ КОРКУТА: МИФ-ФОЛЬКЛОР-ЛИТЕРАТУРА 

(На основе творчество А.Танрыверди) 

Резюме 

В статье было представлено  отношение ко многим проблемам анализированным в 

произведениях «Культ горы в «Книге Деде Коркут»а» и «Поэтический язык романа «Кура 

неукратимая».  Авторский  взгляд  к  проблемам  истории  и  генезиса  Азербайджанского  на-

рода были анализированы в разных аспектах и оценены. В статье были преподнесены об-

щественному мнению ученый уровень Азизхан Танрыверди, который всегда с уважением 

относился к истории и традициям народа, который иногда культивизировал азербайджан-

ство и туркизм. 

Очень прилежна оценка высокого уровня языка и поэтики «Книги-Деде Коркута» и 

Исмаила Шихлы пером этого выдающегося ученого.  

Ключевые  слова:  поверье,  огузский  край, Деде  Коркут,  культ  горы  и  коня,  исто-

рия тюркских народов, Исмаил Шихлы, язык образов 

 

---