Microsoft Word Dede-Qorqud-2015-2
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2015/I I
Dədə Qorqud ● 2015/I I 80 Mərdlik, namərdlik, kişilik və s. mənəvi keyfiyyətlərin iflası, milli əxlaqın kölgə altında qalması və s. problematik mövzularda da bədiiliyin həlledici poe- tik formulunda Qiyamətə istinad edilir: Qalalar, ha qalalar, Əzizim, namərdə mərd Qalaya yol salalar. Kim deyər namərdə mərd. Qiyamət o gün qopar, Qiyamət o gün qopar Pislə ortaq olalar (5,30). Baş əyə namərdə mərd (5,53). Mifoloji sistemdən qaynaqlanan simvolik obraz və elementlərin ümumi- ləşdirilən məna perspektivi formalaşdırılmış və qaydaya salınmış uyğun mifoloji mətnlərdən törəyir ki, bu da obrazın “dolğun, əhəmiyyəti məzmuna malik sim- vol kimi” düşünülməsini tələb edir. Qiyamətlə bağlı davamlı mifoloji mətnlərdə hadisə, prosesin əlaqəliliyi növbəti sakral obraz, qüvvəyə ötürülür ki, bu silsi- lədə “Sur tütəyi”nin çalınması da mifoloji həqiqətin gerçəkləşməsinə işarə edir. Bu mənada İslam mifologiyasında Qiyamət gününün, haqq-mizanın başlanıl- ması “Sur tütəyi”nin çalınması ilə bildirilir. İsrafilin surunun çalınacağı gün ölü- lərin qəbirlərdən çıxma, dönüş günü kimi xalq bayatılarımında da bəzən, Qiya- mətə paralel şəkildə Sur tütəyinin çalınması ilə ifadə olunur: Könül vermə alana, Qoyma könlüm talana. Yarla görüşüm qaldı, Sur tütəyin çalana (5,18). Nəzərdən keçirilən nümunələrdən də göründüyü kimi, qiyamət İslam mi- fologiyasının vacib motivlərindən olmaqla xalq şeirinə düşüncə, inam-inanc şəklində keçmişdir. İslam mifologiyası, bütövlükdə qəbul olunmuş mifoloji sis- temdə isə qiyamət demormasiya edilmiş zaman yox, əfsanə, rəvayətin tamam- landığı zaman göstəricisidir. Bədii konteksdən kənarda isə qiyamət zamanın «mifik-poetik» formuludur. İslam motivlərinə bağlı məkan, yer adları da xalq şeirinin mifopoetik sis- temində ayrıca bir sistem təşkil edir. Məkani obrazların xalq şeirində poetik- ləşməsi burada əsasən iki konteksdə müşahidə olunmaqdadır. Birinci istiqamət İslamın yaranması, İslam peyğəmbərinin doğulub, din uğrunda mücadilə apar- dığı, tarixi döyüş, müqavilələrin gerçəkləşdirildiyi məkanlara bağlıdır. Məkkə, Kəbə, Mina dağı və s. bu qəbildən olan məkanı adlar həm də İslam din tarixi üçün əhəmiyyət daşımaqdadır. Hicazda müsəlmanların müqəddəs şəhərlərindən sayılan Məkkə Məhəmməd peyğəmbərin doğulduğu, həmçinin yaşadığı müqəd- dəs məkandır ki, müsəlmanların ziyarəti də hər il “Əl-Məscid əl-Həram” da ke- çirilir. İslamın əsas ziyarətgahlarından olan Kəbə divarlarına hörülən, mifoloji rəvayətlərə görə Allahın göydən göndərdiyi “qara daş” da bu müqəddəsliklər sırasındadır. Həcc rituallarında müsəlmanlar 7 dəfə Kəbənin dövrəsinə dolanır, “qara daşı” öpür, qurbanlar kəsirlər. Mina vadisi isə İslam tarixində bu silsilədə Dədə Qorqud ● 2015/I I 81 İbrahim peyğəmbərin yolunu kəsmiş İblisi qovduğu yer, həm də peyğəmbərin Allaha qurban kəsdiyi müqəddəs məkan kimi səciyyələndirilir. Xalq şeirinin poetik sistemində isə bu məkani-obrazlar xüsusi şəkildə ob- razlaşaraq əşyavi-məntiqindən kontekstual mənaya keçərək bədiiləşir: Dağ başında əsən, dur, Aşıq ötən qurbanı Yollarını kəsən dur. Böldürdü tən qurbanı. Aləm Kəbəyə dönsə, Apar Mina dağına, Mənim qibləmə sən dur (5, 124 ). Kəs yara mən qurbanı (5,78). Qeyd etdiyimiz kimi, İslamın baş məbədi olan Kəbə Məhəmməd peyğəm- bərin buyruğu ilə sonradan müsəlmanların namaz qılarkən üz tutduğu qibləyə çevrilmişdi. Təqdim olunan ilk bayatı nümunəsinin məzmununda aşiqin sevgi, istək-arzuları onun din və düşüncəsindən də üstündür. Məşuqu özünə qiblə bilən aşiq bayatıda məhz Kəbə və ziyarətgahın qibləsi əsasında obrazlaşdırılmışdır. Kəbənin dini-tarixi missiyası gözəlin obrazı üzərinə köçürülməklə qüvvətlə mü- qayisə aparılmışdır. Qiblə dinin, ibadət, tapınmanın göstəricisi olduğu kimi, se- vən aşiqin də dini, qiblə və imanı onun sevgilisidir. Bəzən xalq ədəbiyyatında bu tip nümunələrdən çıxış edərək şeirlərin sufi poeziyasından irəli gəldiyi, müsəl- man mistiklərinin alleqorik ifadələr kimi də qəbul olunur. “Kəbə” və “Mina dağı” İslam mifoloji əfsanə və rəvayətlərində “Tanrının əl qoyduğu məkan”, “Tanrı elçisinin seçilmiş məkanı”, “Allaha kəsilən ilk qur- bangah yeri” və s. sakral mənalarla bağlıdır. Xalq şeirinin poetik sistemində isə bu sakrallıq müxtəlif assosiativ əlaqələndirmələr yaradaraq əsas mənadan məca- za keçir. Məcazda sakral elementlərin funksional dəyişmələri yeni, maraqlı üslu- bi vasitəyə çevrilir. İslam mifologiyasında “Qiyamət”in zaman sonu kimi dərki uyğun real məkan anlayışlarını da müəyyənləşdirir. Bu mifoloji sistemdə “cənnət” və “cəhənnəm” irreallığı özlərinin daşıdığı mifoloji funksiyaya bağlı xalq şeirində uyğun poetikləşmədə çıxış edir. İslam mifologiyasında insanın həyatı boyu qazandığı əməllər, o dünyanın əfsanəvi “cənnət” və “cəhənnəm” məkanlarında əbədi yaşamaq hüqununu tənzimləyir. İnsanın “bu dünyadakı” əməllərinə görə rəğbətləndirilən “cəhənnəm” və “cənnət” irreallığı türk mifoloji sisteminin kos- mik düzənlənməsində tam olaraq yer almır. “Tamun”, “tamuv”, “tamu” şəklində ifadə olunan cəhənnəm Q.P.Rauxa görə türk dünyasına budduizmin təsiri nəti- cəsində meydana çıxmışdır (15, 69). “Cəhənnəm”in mifoloji məkanının izlərinin türk kosmik mifologiyasında axtarılması müəyyən mübahisələrə yol açır. Əski türk mifologiyasından bəhs edən ruh və axirətlə bağlı məlumatlarda da “cəhən- nəm”in mifomodeli yarımçıq şəkildə qavranılır. Belə ki, əski türk təsəvvüründə insanın ölümdən sonrakı həyatı göyə çəkilir (mətnlərdə bu proses quş şəklində uçmaqla göstərilir. – M.M.Abbasova). Ruhunu göylərə təslim edən insan Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|