Microsoft Word Dede-Qorqud-2015-3
Yüklə 2,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dədə Qorqud ● 2015/I I I 29 Ayın axar su ilə Ayın birlikdə sonsuzluğa qarşı bir vasitə kimi qəbul edilməsi inancına Qəbələ bölgəsində də rast gəlinir. XIX əsrdə Azərbaycanda sonsuz qadınla- rın Ay işığında axar sudan keçirildiyi məlumdur. Antik mənbələr, həmçinin arxeoloji-etnoqrafik araşdırmalar da bu ərazidə vax- tilə Ay məbədinin olduğunu söyləməyə əsas verir. Strabon, xristianlığın qəbuluna qə- dər albanların Helios (Günəş), Zevs (Yer və Göyün tanrısı), xüsusilə İberiya yaxınlı- ğında məbədinin yerləşdiyi Selenaya (Ay) sitayiş etdiklərini yazırdı (7, s.477). Stra- bonun İberiya yaxınlığında qeyd etdiyi Selena məbədinin yerləşdiyi ərazisi Qafqaz Albaniyasının tarixi vilayəti olan və e.ə. I əsrdə İberiya sərhəddində yerləşən Şəki vilayəti ilə üst-üstə düşür. Tarixi-etnoqrafik tədqiqatlardan da məlum olur ki, Qafqaz Albaniyasının şimal-qərb bölgəsini əhatə edən və mühüm siyasi-inzibati mərkəzlə- rindən olan Şəki vilayəti ay məbədləri ilə zəngin olmuşdur . Müasir Azərbaycanın şi- mal-qərbini-Şəki-Zaqatala bölgəsini əhatə edən bu ərazidə hazırda da Ay kultunun izləri qalmaqdadır. Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində e.ə. III minilliyə aid arxeo- loji abidələrdən aypara fiqurlu qəbir örtüklərinin aşkar edilməsi burada Ay kultu ilə bağlı qədim inamların çox qədim dövrlərdən bəri mövcud olduğunu təsdiq edir( 2, s.85). Bu bölgədə Komrad, Armatay, Kürmük, Kiş kimi ilkin təyinatına görə albanla- rın sitayiş etdikləri ilahi üçlüyün-Göy, Günəş və Ay tanrıları şərəfinə inşa edilmiş və sonralar xristianlıq ayinlərinin keçirildiyi ibadətgaha çevrilən erkən xristianlıq dövrü- nə aid alban məbədləri mövcuddur. Arxeoloji-etnoqrafik tədqiqatlar təsdiq etmişdir ki, Armatay, Kürmük, Kiş məbədləri, Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi (V – VI əsrlər) kimi erkən xristianlıq abidələrinin bir çoxu əvvəllər dini mərasimlər keçirilən köhnə məbəd qalıqlarının yerində inşa edilmişdir (8; 9; 2; 4, s. 171 ; 3, s. 29-30; 5, s. 20) Xristianlığın Albaniyada yayılması və tədricən dövlət dininə çevrilməsilə qədim sita- yiş yerlərində xristian məbədləri tikilsə də, xalq bu ibadətgahları öz qədim inancları- na uyğun olaraq yenə də “ocaq”, “pir” adlandıraraq burada ayinlər icra etməyə da- vam etmiş, inanclarını klassik ideologiyaların tərkibində də yaşatmışdır. Yerli əhali Dədə Qorqud ● 2015/I I I 30 arasında alban tayfalarının qədim inanclarının izləri müxtəlif formalarda qorunub saxlanmaqdadır. Kürmük məbədi də qədim Ay məbədinin yerində, hazırda da əsas sitayiş yeri sayılan ən yüksək qaya parçasının üstündə inşa olunmuş erkən orta əsrlər dövrünə aid alban məbədidir. Hazırda Kürmükoba mərasiminə həm xristian, həm də islam dini elementləri daxil edilsə də, Kürmükoba bayramında qədim inancların qalıqları, təbiət ayinləri özünü daha çox büruzə verir. XIX əsr müəllifləri də bölgə əhalisinin xristianlıq və is- lamı qəbul etsələr də daha çox ibtidai dinlərə yaxın olduğu, həmçinin Kürmük bayra- mında dini ayinlərlə yanaşı qurbankəsmə mərasiminin icrası barədə məlumat verirdi- lər ( 11, s. 21-22). Kürmükoba bayramı əslində qədim dövrlərdən bəri təbiət ayini olub Kürmük çayı ilə bağlı olmuşdur. Bu mərasimin aprel və noyabr–yəni çayın daş- ma mövsümündə keçirilməsi Kürmük məbədinin, həmçinin Kürmükoba mərasiminin də öz adını bölgənin həyat mənbəyi olan gur sulu Kürmük çayından götürüldüyünü söyləməyə əsas verir. Kürmük çayı bəzən dağıdıcı da ola bildiyi üçün yerli əhali ara- sında onun gücünə inam yaranmış, buna görə də ildə iki dəfə yazda və payızda çayın daşma dövründə bölgənin təsərrüfat həyatında mühüm rol oynayan gur sulu Kürmük çayının şərəfinə mərasim icra olunmuşdur. Kürmük oba ifadəsindəki “oba” kəlməsi isə bu bayramın lokal xarakterini ifadə edir və yalnız bu obanın, yəni Kürmük çayı bölgəsini əhatə edən Kürmük obasının-Kürmük elinin bayramı mənasını ifadə edir. Oba, məlum olduğu kimi, Azərbaycanda patronomik birlik ifadə edən terminlərdən biridir. Yerli əhali bu bayramı bəzən Hereteoba da adlandırır (10, s. 14-17.). Tarixi mən- bələrdən məlum olduğu kimi, Hereti vilayəti Qafqaz Albaniyasının şimal-qərbində yer- ləşirdi və Alazan və İori çayları hövzəsini əhatə edirdi. Yəni tarixi alban vilayəti olan Hereti Kürmük məbədinin və Kürmük çayının olduğu ərazinin də daxil olduğu ərazidə yerləşirdi. Hereti xoronimi bütün erkən orta əsrlər boyu Alban tayfa ittifaqının mühüm etnoslarından biri olmuş hər tayfalarının adı ilə bağlıdır. Hereti Alban tayfa ittifaqına daxil olan gel, qat və hərlərin məskun olduğu ərazi olmuşdur. Araşdırmalarımız təsdiq etmişdir ki, erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının Hereti vilayətində məskun olmuş hər və qat tayfaları erkən orta əsrlərdə Ərəb-Xəzər-İran müharibələrindən qorunmaq üçün Tufan dağı, Şağdağ kimi əlçatmaz dağlara çəkilərək burada yeni məskənlər sal- mışlar və bu gün Şahdağ ətrafında yaşayan xınalıq, qrız, hapıtların əcdadlarıdır. Gellər isə hazırda da tarixi Hereti bölgəsində məskun olan ingiloyların əcdadlarıdır. Həqiqə- tən də hazırda Kürmükoba mərasimi ingiloylar arasında daha geniş keçirilir. Bayram günü öz tarixi yaddaşlarına sadiq qalan həm xristian, həm də müsəlman ingiloylar bu mərasimdə iştirak edib, birgə ibadət edirdilər. Bayramın Hereteoba adlanması isə onu göstərir ki, əslində bu qədim alban vilayəti olan Hereti əhalisinin bayramıdır və bu bayram Qafqaz Albaniyası dövründən bəri keçirilir. Yerli əhali xristianlıq, islam kimi ideologiyaları qəbul etsələr də ibtidai zamanlardan bəri təbiətin şərəfinə icra etdikləri öz qədim mərasim ayinlərini unutmamışlar. Göründüyü kimi, Kürmükoba bayramın tarixi uzaq keçmişə söykənir. Hazırda da Kürmük çayı ətrafındakı bütün kəndlərdən gələn həm xristian, həm də müsəlman əhali öz tarixi yaddaşına sadiq qalaraq Kürmükoba bayramında Aya, Günəşə sitayi- şin, həmçinin dağ kultu, su kultu, ağac kultunun izlərini daşıyan bir sıra qədim ayin- ləri icra edir, ağaclara əski parçaları bağlayıb, qaya daşlarının üstündə şamlar yandı- Yüklə 2,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|