Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium 

 

18 

qanunla  tənzimlənmiş  məhkəmələr  vasitəsi  ilə 

həyata  keçirirdi.  Roma  hüququ,  şəxsi  ədaləti 

aradan qaldıran belə bir inkişafı çox aydın gös-

tərir. Belə ki, ilk dövrlərdə Romada tərəflər əv-

vəlcə  dövlətin  nümayəndəsi  olan  ali  dərəcəli 

məmurun (magistra) hüzurunda şifahi və qarşı-

lıqlı olaraq ciddi formallığa riayət edərək iddia-

larını  bildirirdilər  (in  iure).  Fəqət  ali  dərəcəli 

məmur ixtilafı həll etmir, passiv olaraq tərəfləri 

xüsusi  şəxs  olan  hakimə  (iudex və  ya arbiter) 

göndərirdi (apud iudicem ). Ancaq form ula üsu-

lu və daha sonra extra ordinem  üsulu dövründə 

ali dərəcəli məmur ilə hakimin vəzifələri tək və 

eyni şəxsdə birləşdi

[1]

. 

Mülki prosessual hüququn meydana gəlməsi 

və   müstə qilliyi:  Beləliklə  növbəti  mərhələyə 

keçildi: hüquqlarını həyata keçirmək və bu hü-

quqların  pozulması  zamanı  sanksiyaları  tətbiq 

etmək  istəyənlər,  qanunlarda  göstərilən  və  do-

layısıyla  əmr  edici  mahiyyətdə  olan  qaydalara 

görə  məhkəmələrə  müraciət  edəcəklər  və  bu 

çərçivədə  də  əvvəlcədən  müəyyənləşdirilən 

proseduraya  uyğun  davranacaqdılar.  Hüquqla-

rın  sanksiyasının  məhkəmə  vasitəsi  ilə  təmin 

edilməsinə  dair  belə  məcburi  qaydalar  bütöv-

lükdə ənənəvi olaraq “ mülki prosessual hüquq”  

adlandırılır. 

Mülki prosessual hüquq qaydalarının lap əvvəl-

dən, müstəqil (avtonom) qaydalar olduğu qə bul 

edilməmişdir.  Doğrudur,  prosessual  qaydalar 

maddi  hüquq  qaydalarından  ayrı  idi,  ancaq 

maddi  hüquq  qaydaları  ilə  birlikdə  tədqiq  edi-

lir, bu  qaydaların tərkib hissəsi kimi qəbul edi-

lirdi.  Xüsusilə  Gaius,  Institutes’də,  Roma  hü-

ququnu  bütövlükdə  əhatə  edərək  üçlü  təsnifat 

aparır;  şəxslər,  əmlak və  iddialar.  Amma müa-

sir  dövrdə  maddi  hüquq  qaydaları  ilə  proses-

sual  qaydalar  arasındakı fərqlilik hamılıqla  qə-

bul  e dilir.  Bu  vəziyyət  təkcə  xüsusi  hüquqda  

deyil,  cinayət  hüququ  və  inzibati  hüquq  sahə-

lərində də qəbul edilir. 

“Mülki  proses”  termini üzərindəki mübahisə: 

“Mülki proses” termini, nə qədər rəsmi və yer-

ləşmiş  olsa  da,  zəif  cəhətləri  də  vardır.  Belə ki 

bu  termin  çox  dar  əhatəlidir. “Proses”  sözü  ilə 

bir iddianın nəticələndirilməsi üçün lazımi fəa-

liyyətlərin  hamısı  ifadə  edilir;  mülki  prosesin 

predmeti, xüsusi hüquqa əsa slanaraq hüququnu 

tələb  edənlərin  məhkəmə  hüzurunda  riayət  et-

məli  olduqları  qaydalar,  bir  iddiada  qərar  mər-

hələsinə çatmaq üçün hüququnu tələb edənlərlə 

hakim  və  vəkillərin riayət  etməli  olduqları  for-

mal proseduralar müəyyən edilir. 

du.  Roma  hukuku,  özel  adaletin ortadan kalk-

ması  sonucunu  doğuran  bu  gelişimi  gayet  iyi 

göstermektedir.  Nitekim,  Roma’da,  başlangıç-

ta,  taraflar  önce  Devletin  temsilcisi  olan  yük-

sek  dereceli  memurun  (m agistra)  önüne  gidip 

sözlü  ve  karşılıklı  olarak,  sıkı  bir  formalizme 

riayet  ederek,  iddialarını  bildirirlerdi  (in  iure).   

Fakat  yüksek  dereceli  memur  uyuşmazlığı  çö-

zümlemez, uyuşmazlık karşısında pasif kalarak 

tarafları  özel  kişi  niteliğindeki  hakime  (iudex 

veya arbiter)  sevk ederdi  (apud  iudicem ).  An-

cak form ula usulü ve daha sonra extra ordinem 

usulü  dönemindedir ki, yüksek dereceli memur 

ile  hakimin  görevleri  tek  ve  aynı  şahısta 

toplandı

[1]

. 

Me deni usul hukukunun ortaya çıkışı ve  ba-

ğımsızlığı: Böylece şu aşamaya gelindi: Hakla-

rını uygulatmak ve bu hakların çiğnenmesi du-

rumunda  yaptırımları  harekete  geçirmek  iste-

yenler,  kanunlarla  belirlenmiş  ve  dolayısıyla 

emredici  nitelikte  olan  kurallara  göre  mahke-

melere başvuracaklar ve bu çerçevede önceden 

belirlenmiş  formalitelere  uyacaklardı.  Hakların 

yaptırımının  adli  yoldan  sağlanmasına  yönelik 

bu  mecburi  kurallar  bütünü  geleneksel  olarak 

“medeni usul hukuku” olarak adlandırılır. 

Medeni  usul  hukuku  kuralları  hemen,  daha 

başlangıçta,  bağımsız  (otonom)  kurallar  olarak 

kabul  edilmemişlerdir.  Gerçi  usul  kuralları 

maddi  hukuk  kurallarından  ayrı  idiler,  fakat 

maddi  hukuk  kurallarıyla  birlikte  inceleniyor, 

bu  kuralların  bir  parçası  olarak  kabul  ediliyor-

lardı.  Nitekim,  özellikle  Gaius,  Institutes’de, 

Roma  hukukunun  bütününü  ortaya  koyarken 

üçlü  bir ayırım yapmakta idi: kişiler, mallar ve 

davalar.  Ama  bugün  maddi  hukuk  kuralları  ile 

usul  kuralları  arasındaki  ayırım  kendisini  her-

kese  kabul  ettirmiştir.  Ve  bu  durum  sa dece  

özel  hukuk  alanında  değil,  ceza  hukuku  ve  

idare hukuku alanlarında da geçerlidir.  

“Me deni  usul”  te rimi  etrafındaki  tartışma: 

“Medeni  usul”  terimi,  ne  kadar  resmi  ve  yer-

leşmiş  olursa  olsun,  bir  zayıflık  içermektedir. 

Nitekim  bu  terim  çok  dardır.  “ Usul”  sözcüğü 

ile,  bir  davayı  sonuçlandırmak  için  yapılması 

gereken  işlemler  bütünü  anlaşılır;  medeni  usu-

lün  konusu,  özel  hukuka  dayanarak  hak  ara-

yanların mahkemeler önünde uymaları gereken 

kuralları,  bir  davada  karar  safhasına  ulaşmak 

için  hak  arayanların  bizzat kendileri  ile  hakim 

ve  avukatların  boyun  eğmek  zorunda oldukları 

formaliteleri belirlemektir. 

---