Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

19 

Amma hüquqların  həyata  keçirilməsi və tətbiq 

edilə  bilməsi  problemi  yalnız proses  problemi 

deyildir.  Məsələ  daha  geniş  əhatəlidir.  Đddiada 

mühakiməni həyata  keçirən  məhkəmə orqanla-

rının  quruluş  və  təşkilatlanmasının  tənzimlən-

məsinə, məhkəmə orqanının  sahib  olduğu  mü-

hakimə  səlahiyyətinin  müəyyənləşdirilməsinə 

dair bütün suallar  da problemin tərkib hissəsini 

təşkil  edir.  Bu  səbəbdən  bəzi  müəlliflər  mülki 

prosessual  hüquq  əvəzinə  bu  hüquq  sahəsini 

daha  yaxşı  əhatə  etdiyini  iddia  ədərək  “ ədli 

hüquq”  və  ya “ ədliyyə hüququ”  terminini  isti-

fadə  etməyi  təklif  edirlər.  Oxşar  mübahisə 

Avropada da olmuş və məsələn məşhur fransız 

hüquqşünası  Morel,  sadəcə  xüsusi  hüquqdan 

irəli gələn hüquqlar olduğunu  da nəzərə alaraq, 

“droit  judiciaire civil”  (mülki  ədliyyə  hüququ)  

adını  istifadə  etmiş;  “ droit  de  la  procedure 

civile”  adından  imtina  etmişdir.  Bu  baxımdan 

“ ədli  hüquq”   və  ya  “ ədliyyə  hüququ”nun  ma-

raqlandığı  problemlərin təkcə  mülki hüquqdan 

irəli gələn hüquqların deyil, digər xüsusi hüquq 

sahələrindən,  məsələn  ticarət  hüququndan  irəli 

gələn  hüquqların  da  qorunmasına  dair  olduğu 

və  “ xüsusi  ədli  hüquq”  termininin  daha  məq-

sədə uyğun olduğu irəli sürülə  bilər. Biz, əhatə 

dairəsinin  geniş  olduğunu  unutmamaqla  bir-

likdə,  artıq  klassikləşmiş  və  yerləşmiş  “mülki 

prosessual  hüquq”  termininin  və  ya  həm  pro-

sesi  həm  də  mühakimə  təşkilatını  əhatə  etdi-

yinə

[2]

 görə daha əhatəli olan “ mülki mühakimə 

hüququ”  termininin  istifadə  olunmasında  hər 

hansı bir çəkincə görmürük.  

Mülki  posessual  hüququn  tə rifi:  Yuxarıda 

verilən  izahata  əsasən,  mülki prosessual  hüqu-

qa;  şəxslərin  xüsusi  hüquq  sahəsindəki  hüquq-

larının  qorunmasını  təmin  etmək  məqsədilə 

ədalət xidmətinin təşkilatlanmasını və işləyişini 

tənzimləyən  qaydaların  məcmusu  kimi  tərif 

verə bilərik. 

Mülki  prosessual hüququn  sosial  və   praktik 

faydası: Mülki prosessual hüququn rolu sadəcə 

öz özünə hüquq  qorumanın yaradacağı etimad-

sızlıq,  iğtişaş  və  nizamsızlığa  son  qoymaqdan 

ibarət  deyil.  Mülki  prosessual  hüququn  möv-

cudluğu, hiylə və pis niyyətə maneə təşkil edən 

faktordur.  Məsələn,  borclu məhkəmə  hüzuruna 

çıxarılaraq ödəməyə məcbur ediləcəyini bildiyi 

üçün  çox  vaxt  əleyhinə  iddia  qaldırılmamışdan 

əvvəl  borcunu  ödəmək  istəyəcəkdir.  Deməli, 

mülki  prosessual  hüquq  etimad  mühiti  yaradır, 

kredit verilməsini stimullaşdırır və eyni zaman-

da sosial sülhə öz töhfəsini verir. 

Ama  hakların  gerçekleştirilmesi  ve  uygulana-

bilmesi  problemi  sadece  bir  usul  problemi  de-

ğildir. Konu çok daha geniştir. Davada yargıla-

mayı  yapacak  yargı  yerlerinin kuruluşunun  ve  

organizasyonunun  düzenlenmesine,  yargı  yer-

lerinin  sahip  olduğu  yargı  yetkisinin  belirlen-

mesine  ilişkin  bütün  sorular  da  problemin  bir 

parçasıdır.  Bu  nedenledir  ki,  bazı  yazarlar  me-

deni usul hukuku terimi yerine, bu hukuk bran-

şının  konusunu  daha  iyi  kapsadığını  söyledik-

leri  “ adli  hukuk”  veya  “ adliye  hukuku”  teri-

mini  kullanmayı  önermişlerdir.  Aynı  tartışma 

Avrupa’da  da  söz  konusu  olmuş  ve  örneğin 

ünlü Fransız hukukçusu Morel, sadece özel hu-

kuktan doğan hakların söz konusu olduğunu  da  

dikkate  alarak, “ droit  judiciaire  civil”  (medeni 

adliye hukuku) adlandırmasını kullanmış; “droit 

de  la procedure  civile”  adlandırmasını  reddet-

miştir.  Bu  açıdan  bakıldığında,  “ adli  hukuk” 

veya “ adliye  hukuku”nun  ilgilendiği  problem-

lerin  sadece  medeni  hukuktan  doğan  hakların 

değil,  diğer  özel  hukuk  branşlarından, örneğin 

ticaret  hukukundan  doğan  hakların  da  korun-

masına ilişkin olduğu ve “özel adli hukuk” teri-

minin  daha  uygun  olacağı  söylenebilir.  Biz, 

konusunun  geniş  kapsamlı  olduğunu  unutma-

mak  kaydıyla,  artık  klasikleşmiş  ve  yerleşmiş 

“medeni usul hukuku” teriminin veya hem usu-

lü  hem  de  yargılama  teşkilatını  içine  aldığı 

için

[2]

  bu  terime  göre  daha kapsamlı  olan “me-

deni yargılama hukuku” adlandırmasının kulla-

nılmasında bir sakınca görmemekteyiz.  

Me deni usul hukukunun  tanımı:  Yukarıdaki 

açıklamaların  ışığı  altında,  medeni  usul  huku-

kunu;  kişilerin  özel  hukuk  alanındaki  hakları-

nın korunmasını sağlamak amacıyla adalet hiz-

metinin organizasyonunu ve işleyişini düzenle-

yen kurallar bütünü olarak tanımlayabiliriz. 

Me deni  usul  hukukunun  sosyal  ve   pratik 

yararı:  Medeni  usul  hukukunun  rolü  sadece 

ihkakı hakkın yaratacağı güvensizlik, şiddet ve 

düzensizliklere  son vermekten  ibaret    değildir. 

Medeni  usul  hukukunun  mevcudiyeti,  hile  ve 

kötü  niyeti  önleyici  bir  faktördür.  Nitekim, 

mahkeme önüne  götürülerek ödemeye  mecbur 

edileceğini  bildiği  için  borçlu,  çok  kere,  aley-

hine  dava  açılmadan  borcunu  ödeme  eğilimin-

de  olacaktır.  Demek  ki,  medeni  usul  hukuku 

güven  ortamı  yaratır,  kredi  verilmesini  teşvik 

eder  ve  aynı  zamanda  sosyal  barışa  katkıda 

bulunur. 

---

“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium 

 

20 

Mülki  prosessual  hüququn  praktiki  əhəmiyyə-

tinə  gəldikdə  isə  təkcə  bunu  qeyd  etmək  kifa-

yətdir  ki,  bir  çox  iddia  sırf  prosessual  səbəb-

lərdən sona çatır. 

Mülki  prosessual  hüququn  müxtəlif  hüquq 

sahələ ri  arasındakı  ye ri:  Xüsusi  hüquqların 

qorunmasına  və  həyata  keçirilməsinə  xidmət 

etdiyi üçün mülki prosessual hüquq  uzun müd-

dət xüsusi hüququn sahəsi kimi nəzərə alınmış-

dır. Amma mülki prosessual hüququn bəzi qay-

daları  ümumi  hüquq  mahiyyəti  daşıyır.  Xüsu-

silə  ədliyyə  təşkilatına  dair  qaydalar,  məhkə-

mələrin  səlahiyyətinə  dair  qaydaların  böyük 

hissəsi  və hətta  bir  iddiadakı  mühakimə  və  qə-

rara  dair  qaydalar  da  ümumi hüquq  mahiyyətli 

qaydalar  kimi təzahür  edir.  Bütün  bu  qaydala-

rın  predmeti,  ictimai  xüdmət  xarakteri  daşıyan 

və  bu  səbəbdən  dövlətin yerinə  yetirmək  məc-

buriyyətində  olduğu  ə dliyyə  xidmətinin  işləyi-

şini təmin etməkdir. Mülki üsul hüququna ümu-

mi hüquq gözlüyüylə baxdıqda  dövlətin məmu-

ru olan hakimin iddiada daha aktiv rol oynama-

sını,  prosesi  idarə  etmək  və mühakimənin  axı-

şını tənzimləmək baxımından daha güclü möv-

qeyə sahib olmasını qəbul etmək lazımdır. 

Fəqət  bütün  bunlara  baxmayaraq,  xüsusi  hü-

quqların  qorunması və hayata  keçirilməsi kimi 

xülasə edə biləcəyimiz məqsədi nəzərə aldıqda, 

mülki prosessual hüququn tam mənasıyla ümu-

mi hüquq sahəsi olduğunu iddia etmək çətindir. 

Məsələn,  mülki  prosessual  hüquqda  hakimin 

özünün  iddia  qaldırması  mümkün  olmadığı 

kimi,  qaldırılmış  iddianı  tərəflərin  iradəsinin 

əleyhinə  davam  etdirməsi  də  bir  qayda  olaraq 

mümkün  deyil.  Məsələn,  iddiaçı  iddiasından 

imtina  edə  bilər  və ya tərəflər  qarşılıqlı  olaraq 

fədakarlıq  edərək  sülhə  razılaşa  bilərlər.  Buna 

görə  bir  sıra müəlliflər mülki prosessual  hüqu-

qun  qarışıq  mahiyyətli  hüquq  sahəsi  olduğunu,  

həm  xüsusi  hüququn  həm  də  ümumi  hüququn 

bəzi  xüsusiyyətlərini  özündə  cəmləşdirdiyini 

qəbul  edirlər.  T ürkiyədəki  hüquq  fakültələrin-

dəki kafedraların ümumi hüquq – xüsusi hüquq 

–  maliyyə  kafedraları  şəklində  bölgüsündə, 

magistr  və  doktorantura  proqramlarında  və 

dossentlik imtahanlarında mülki prosessual hü-

quq, xüsusi hüquq sahəsi kimi qəbul edilir.  

Mülki  prosessual  hüququn  mühtə vası  və 

həllini gözləyən problemlə r:  

Subyektiv hüququnu əldə etmək istəyən xüsusi 

şəxslərə  öz  özünə hüquq  əldə  etməyi  qadağan 

etmək və ixtilafların həllini dövlətin məhkəmə-

lərinə həvalə  etmək  məcburiyyəti  qoyulduğuna 

Medeni  usul  hukukunun  pratik  önemine  gelin-

ce;  bu  önem  hakkında  fikir  sahibi  olmak  için 

uygulamada bir çok davanın tamamen usuli ne-

denlere  bağlı  olarak  son  bulduğunu  hatırlamak 

yeterli olacaktır. 

Me deni  usul  hukukunun  çe şitli  hukuk 

branşları  arasındaki  ye ri:  Özel  hakların  ko-

runmasına ve gerçekleştirilmesine hizmet ettiği 

için  medeni  usul  hukuku  uzun  yıllar  özel  hu-

kukun  bir  dalı  olarak  telakki  edilmiştir.  Ama 

medeni  usul  hukukunun  bazı  kuralları  kamu 

hukuku  kuralı  niteliğindedir.  Özellikle  adli 

organizasyona  ilişkin  kurallar,  mahkemelerin 

yargı  yetkisine  ilişkin  kuralların  önemli  bir 

bölümü  ve  hatta  bir  davadaki  yargılamaya  ve 

karara ilişkin kurallar bu şekilde  kamu hukuku 

nitelikli kurallar olarak tezahür etmektedir. Bü-

tün  bu  kuralların  konusu,  bir  kamu  hizmeti 

olan  ve  bu  nedenle  Devletin  yerine  getirmek 

zorunda olduğu a daletin dağıtılması hizmetinin 

işleyişini  sağlamaktır.  Medeni  usul  hukukuna 

kamu  hukuku  gözlüğüyle  baktığımız  takdirde 

Devletin  bir  memuru  olan  hakimin  davada 

daha aktif bir rol oynamasını, davayı yürütmek 

ve  yargılamanın  cereyanını  düzenlemek  bakı-

mından daha güçlü olmasını kabul etmek gere-

kecektir. 

Fakat,  her  şeye  rağmen,  özel  hakların  korun-

ması  ve  gerçekleştirilmesi  şeklinde özetleyebi-

leceğimiz  amacı  dikkate  alındığında,  medeni 

usul  hukukunun  tam  anlamıyla  bir  kamu  hu-

kuku  dalı  olduğunu  söylemek  güçtür.  Nitekim, 

medeni  usul  hukukunda    hakimin  resen  dava 

açması  söz  konusu  olmadığı  gibi,  açılmış  bir  

davayı  tarafların  rızası  hilafına  sürdürebilmesi 

de  kural  olarak mümkün  değildir.  Örneğin  da-

vacı  davasından  feragat  edebilir  ya  da  davalı 

davayı kabul edebilir veyahut taraflar karşılıklı 

fedakarlıkla  sulh  olabilirler.  Onun  içindir  ki, 

bugün  birçok  yazar  medeni  usul  hukukunun 

karma nitelikli bir hukuk branşı olduğunu, hem 

özel hukukun ve hem de kamu hukukunun bazı 

özelliklerini  bünyesinde  barındırdığını  kabul 

etmektedir. T ürkiye’de, hukuk  fakültelerindeki 

anabilim  dallarının  özel  hukuk-kamu  hukuku-

maliye bölümleri içindeki dağılımında,  yüksek 

lisans  ve  doktora programları  ile  doçentlik  sı-

navlarında  medeni  usul  hukuku,  özel  hukuk 

dalı olarak kabul edilmektedir.  

Me deni  usul  hukukunun  içe riği  ve   çözüm-

lenmesi gereken problemle r:  

Sübjektif hakkını  elde  etmek  isteyen özel kişi-

lere  ihkakı  hakta  bulunmayı  yasaklamak  ve 

uyuşmazlıklarını  Devletin mahkemelerine  inti-

---