Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

23 

da  ya  da  ticarət  hüququnda  olduğu  kimi  əsasa 

dair problemlər mövcuddur. Məsələn, iddia nə-

zəriyyəsi,  proses,  iddia  münasibəti  kimi  prob-

lemlər mülki prosessual hüquqa xasdır və əsasa 

dairdir.  

Mülki  prose ssual  hüququn  əhəmiyyə tli  iki 

xüsusiyyə ti:  Başlanğıcda  da  qeyd  etdiyimiz 

kimi,  maddi  xüsusi  hüquq  qaydalarına  hörmət 

göstərilmədiyi və riayət edilmədiyi təqdirdə bu 

qaydaların tətbiq edilməsi, sanksiya tətbiq edil-

məsi  və  effektivliyinin  təmin  edilməsi  iddia  

qaldırmaq  yolu  ilə,  yəni  mülki  prosessual  hü-

quqdan  istifadə  edərək  həyata  keçirilir.  Belə-

liklə  mülki  prosessual  hüququn  əsasında  sank-

siya  tətbiqi  dayanır.  Bu  mahiyyəti  mülki  pro-

sessual hüquq baxımından iki xüsusiyyət əmələ 

gətirir.  

Birinci xüsusiyyə t: Mülki prosessual hüququn 

birinci  xüsusiyyəti  mənbələrinin  əsas  etibarilə 

qanunlardan  ibarət  olmasıdır;  adət  hüququna 

mülki  prosessual  hüquqda  demək  olar  ki  yer 

verilmir. Bu isə  normal qəbul e dilməlidir, çün-

ki ədalətin təmin edilməsi kimi son dərəcə əhə-

miyyətli  olan  ictimai  xidmətin  işləyişinin  və 

təşkilatlanmasının  uğurlu  ola  bilməsi  üç ün  qa-

nunverici  bu  sahədəki  hər  şeyi  qanunlarla tən-

zimləməyə  çalışacaqdır.  Məsələn,  məhkəmə-

lərin təşkilatlanması  və  vəzifəsi kimi mövzula-

rın tərəflərin və ya hakimin  ixtiyarına verilmə-

sini  düşünmək mümkün  deyildir. Đddianın  qal-

dırılması ilə başlayan mühakimə prosesinə dair 

qaydaların  da  qanunlarla  tənzimlənmiş  olması 

prosesin formalizmini göstərir. Belə formalizm 

lazımlı  və  məcburidir.  Bunu  uzun  uzadı  deyil, 

Yeringin  sözləriylə  ifadə  etmək  yerinə  düşər: 

“ Đxtiyariliyin  andlı  düşməni  olan  forma,  azad-

lığın ekiz qardaşıdır”

[4]

.  Fəqət ifrat formalizmin 

bəzi  əhəmiyyətli  mənfi  cəhətləri  olduğunu  da  

unutmamaq lazımdır. Bu mənada maddi hüquq 

baxımından haqlı  olan  şəxsin,  sırf  formal  qay-

dalara  riayət  etmədiyi  üçün  hüququnu  itirmə-

sinin qəbul edilməz olduğu deyilir və buna əla-

və  olaraq  da  formallığın mühakiməni  çətinləş-

dirdiyi və bahalılaşdırdığı irəli  sürülür. Bu tən-

qidlərdə  müəyyən  qədər  haqlılıq  vardır. Məsə-

lən,  iddiada  uduzan  tərəf  kassasiya  müddətini 

keçirərsə,  kassasiya  şikayəti  hüququnu  və  bu-

nunla birlikdə maddi hüquqdan meydana gələn 

hüququnu  da  tamamilə  itirir.  Ancaq,  belə  ağır 

nəticələr istisna təşkil edir və prosessual fəaliy-

yətin  hamısında  olmur.  Başqa  sözlə,  formal 

qaydalara  hər  cür  ziddiyyət  maddi  hüquqdan 

meydana  gələn  hüquqların  itirilməsi  nəticəsini 

doğurmur.  Digər  tərəfdən  belə  ağır  nəticələrlə 

teorisi,  usul  işlemi,  dava  ilişkisi  hep  medeni 

usul  hukukuna  özgü  problemlerdir  ve  esasa  

ilişkindirler.  

Me deni usul hukukunun iki  önemli özelliği: 

Başlangıçta  da  belirttiğimiz  üzere,  maddi  özel 

hukuk kurallarına saygı gösterilmediği ve uyul-

madığı  takdirde  bu  kuralların  uygulanması, 

yaptırıma  bağlanması  ve  etkililiğinin  sağlan-

ması  dava  açılması  yoluyla,  yani  medeni  usul 

hukukuna  başvurarak  gerçekleştirilir.  Şu  halde  

medeni usul hukukunun özünde yaptırımsal bir 

nitelik vardır. Bu nitelik medeni usul hukukuna 

iki özellik kazandırır.  

Birinci  özellik:  Medeni  usul  hukukunun  bi-

rinci  özelliği,  kaynağını  esas  itibarıyla kanun-

ların  oluşturmasıdır;  örf  ve  adet  hukukunun 

medeni usul hukukunda hemen hemen hiç yeri 

yoktur.  Bu durum son derece normaldir, çünkü 

adaletin  dağıtılması  gibi  son  derece  önemli  bir 

kamu  hizmetinin  işleyişinin ve organizasyonu-

nun  başarılı  olabilmesi  için,  kanun koyucu  bu 

alandaki her şeyi kanunlarla düzenlemeye çalı-

şacaktır.  Örneğin  mahkemelerin  organizasyo-

nunun  ve  görev  (vazife)  konusunun  tarafların 

ya  da  hakimin  inisiyatifine  bırakılmasını  dü-

şünmek  dahi  mümkün  değildir.  Davanın  açıl-

masıyla  başlayan  yargılama  sürecine  ilişkin 

kuralların  da  kanunlarla  düzenlenmiş  olması 

ise kendisini usulün formalizmi (şekilciliği) ile 

gösterir. Usule hakim olan şekilcilik gerekli ve 

zorunludur.  Bunu  uzun  uzadıya  anlatmadan 

kısaca  ifade  etmek  istersek  Jhering’in  şu  cüm-

lesini  söylememiz  gerekir: “ Keyfiliğin yeminli 

düşmanı olan şekil, hürriyetin ikiz kardeşidir”

[4]

. 

Fakat  aşırı  şekilciliğin  önemli  bazı  sakıncaları 

olduğunu  da  unutmamak  gerekir.  Bu  bağlam-

da,  maddi  hukuk  yönünden  haklı  olan  kimse-

nin, sırf şekil kurallarına uymadığı için hakkını 

kaybetmesinin  kabul  edilemez  olduğu  söylen-

mekte  ve  ayrıca  şeklin  yargılamayı  ağırlaştır-

dığı  ve  pahalılaştırdığı  ileri  sürülmektedir.  Bu 

eleştirilerde belli ölçülerde bir haklılık payı bu-

lunmaktadır.  Nitekim,  örneğin  davayı  kaybe-

den  taraf  temyiz  süresini  kaçırdığı  takdirde, 

temyiz  etme hakkını  ve  onunla  birlikte  maddi 

hukuktan  doğan  hakkını  da  temelli  yok  etmiş 

olur.  Ancak,  bu tür  ağır  sonuçlar  istisnai  olup, 

usul işlemlerinin hepsinde söz konusu değildir.  

Diğer bir deyişle, şekil kurallarına her aykırılık 

maddi  hukuktan  doğan  hakkın  kaybedilmesi 

sonucunu doğurmaz. Öte yandan, bu tür vahim 

sonuçlarla  karşılaşmamak  için  her  zaman  bir 

avukatın  hizmetlerine  başvurulabilmesi  müm-

kündür.  Şeklin  yargılamayı  yavaşlattığı  ve  pa-

---