Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium 

 

32 

-  Bildiyimiz  kimi,  öhdəliklər,  hüququnun  əsa-

sını  fərdi  müqavilə  forması  təşkil  edir.  Fərdi 

müqavilə  forması  BQ-un  1-ci  maddəsində  və 

digər maddələrində nəzərdə tutulub. Buna görə, 

fərdi  müqavilə  təklif,  qarşı  tərəfin  təklifi  və 

qəbul,  yəni  iradə  ifadələrinin  uyğunluğu  təmin 

edilənə  qədər,  başqa  bir  sözlə  müqavilənin 

bütün şərtləri müzakirə edilərək və sövdələşmə 

aparılaraq bağlanılan müqavilədir. Lakin, müa-

sir  dövrün  sosial  və  iqtisadi  yenilikləri,  geniş 

insan kütlələrinə xidmət göstərilməsi ehtiyacını 

da meydana gətirib. Bu vəziyyət kütlələr üçün, 

istehsal məcburiyyətini  ortaya  çıxartdı.  Bu  isə, 

fərdi  müqavilə  forması  ilə  birlikdə,  yeni  bir 

müqavilə formalarını da tələb ediir.  

Banklar, sığorta şirkətləri, səyahət və nəqliyyat 

təşkilatları,  dayanıqlı  istehlak məhsulları  isteh-

sal edən və satan sahibkarlar fərdi qaydada mü-

qavilə  bağlamadan  əvvəl,  ümumi və tək tərəfli 

olaraq  hazırladıqları  müqavilə  şərtlərini  müəy-

yənləşdirirlər və  bu  yol  ilə  gələcəkdə  bağlaya-

cağı eyni növdə və eyni formada olan müqavi-

lələri tənzimləyirlər.  

Əvvəlcədən  hazırlanılan  standart  müqavilə 

şərtlərinə  hüquq  dilində  “ müqavilənin  standart 

şərtləri”  adı  verilir.  Belə  müqavilələrə  “tipik 

müqavilə”,  “kütlə müqaviləsi”  və  ya “ standart 

müqavilə”  deyilir.  Geniş  kütlələrə  yönələn  bu 

müqavilələrdə müqavilənin bağlanılmasına dair 

müzakirələr  və  sövdələşmələr  edilməsi  müm-

kün deyildir. Hətta çox vaxt, “müqavilənin qiy-

məti”  belə  təriflər  vasitəsi  ilə  təsbit  edilir  və 

müzakirə xaricində tutulur.  

Sahibkarın  qarşısındakı  digər tərəf, müqaviləni 

özünə təqdim edilən şərtlər ilə bağlamalı və ya 

həmin müqavilənin məzmununda nəzərdə tutu-

lan  xidmətlərdən  istifadə  etməkdən  imtina  et-

məlidir.  Yəni,  müqaviləni  bağlamamalıdırlar. 

Başqa  bir  ifadə  ilə,  fərd  özünə  təqdim  edilən 

müqavilə məzmununa “ bəli” və ya “yox” cava-

bını  verməlidir.  Şəxsin,  “ bəli,  ancaq”  deməsi 

mümkün deyildir. Burada xidmətdən və ya mü-

qavilədəki digər hüquqlardan heç istifadə etmə-

mək məsələsi olduğu  üçün və fərdin “ bəli razı-

yam, ancaq” deməsi də mümkün olmadığı üçün, 

fərdin  belə  müqavilələrdə  qanunla  mühafizə 

edilməsi məcburiyyəti ortaya çıxır.  

Layihədə müqavilənin standart şərtlərinin bağlı 

olduğu imperativ normalar, bunların pozulması 

nəticəsində meydana gələn məsuliyyət və stan-

dart  şərtlərin təfsiri kimi,  mövzuların həll  edil-

məsi  məqsədi  ilə,  bütün  müqavilələrə  şamil 

edilən  ümümi  imperativ  normaların  nizamlan-

ması bir məcburiyyət olaraq qəbul edildi.  

bul  gibi  en  sonunda  irade  açıklamalarının  uy-

gunluğu  ve  uyuşması  sağlanıncaya  kadar,  söz-

leşmenin  her  hükmünün  tartışma  ve  pazarlık 

konusu  yapıldığı  sözleşmeler  anlaşılır.  Ancak, 

çağımızın  sosyal ve  ekonomik  gelişimleri,  kit-

lelere  yönelik  hizmet  gereksinimini  yaratmış 

ve  bunlar  için  üretim   zorunluluğu  doğurmuş-

tur.  Buna  bağlı  olarak,  bireysel  sözleşme  mo-

deli  yanında,  yeni  bir  sözleşme  modeli  ortaya 

çıkmıştır.  

Bankalar,  sigorta  şirketleri,  seyahat  ve  taşıma 

işletmeleri,  dayanıklı  tüketim  malları  üretimi 

ve  pazarlaması  yapan  girişimciler,  bireysel 

sözleşmenin  kurulmasından  önce  soyut  ve tek 

yanlı olarak kaleme alınmış sözleşme koşulları 

hazırlamakta,  bunlarla  gelecekte  kurulacak  be-

lirsiz sayıda, ancak aynı şekil ve tipteki hukukî 

işlemleri düzenlemektedirler.  

Önceden  hazırlanan  tipik  sözleşme  koşulları 

için genel işlem koşulları terimi kullanılmakta; 

bu tür sözleşmelere, “tip sözleşme”, “ kitle söz-

leşme”,  “katılmalı  sözleşme”  ya  da  “ formüler 

sözleşme”  denilmektedir.  Kitlelere  yönelik  bu 

sözleşmelerde,  sözleşmenin  kurulmasına  iliş-

kin  görüşmeler  ve  pazarlıklar  yapılması  söz 

konusu  değildir.  Hattâ,  çoğu  zaman  fiyat  ko-

nusu  bile  tarifelerle  belirlenmekte  ve  pazarlık 

dışı bırakılmaktadır.  

Girişimci  karşısında  sözleşmenin  diğer  tarafı, 

ya  kendisine  dayatılan  koşullarla  sözleşmeyi 

kuracak  ya  da  söz  konusu  sözleşmenin  içer-

diği  e dim  veya  hizmetten  vazgeçmek  zorunda 

kalacaktır.  Başka  bir  ifadeyle,  birey  önüne ko-

nulan  metin  karşısında,  sadece  “ evet”  ya  da 

“hayır” diyebilecek, buna karşılık, “ evet, ama” 

seçeneğinden  yoksun  olacaktır.  Hizmet  ya  da 

edimden  hiç  yararlanmamanın  söz  konusu  ol-

maması ve “ evet, ama” deme olanağı bulunma-

ması  karşısında,  bireyin  bu  tür  sözleşmelerin 

uygulanmasında kanunla korunması zorunlulu-

ğu ortadadır.  

T asarıda,  genel  işlem  koşullarının tâbi  olduğu 

geçerlilik  kuralları,  bunlara  aykırılığın  yaptı-

rımları  ve  genel  işlem  koşullarının  yorumlan-

ması  gibi  konuların  açıklığa   kavuşturulması 

amacıyla,  bütün  sözleşmeleri  kapsayacak  emr-

edici  genel  hükümler  şeklinde  düzenlenmesi 

zorunlu görülmüştür.  

Nitekim,  Avrupa  Birliği  mevzuatı kapsamında 

olmak  üzere,  5  Nisan  1993  tarihli  ve  93/13/ 

EWG sayılı “T üketici Sözleşmelerindeki Kötü-

ye  Kullanılabilecek  Şartlara Đlişkin  Direktif”te 

---

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

33 

Bu  baxımdan,  Avropa  Đttifaqı  (AĐ)  qanunveri-

ciliyində  5  Aprel  1993-cü  il  tarixində  qəbul 

edilən  93/13/EVG  sayılı “ Đstehlakçı  Müqavilə-

lərində  Sui  Đstifadə  Edilə  Bilən  Şərtlərə  Diar 

Əmrdə”  və  Avropa  Komitəsi tərəfindən  Avro-

pa Parlamentinə təqdim edilən “ Avropa Müqa-

vilə  Hüququna  dair  2003/C  63/01  sayılı  Hərə-

kət  Planının”  4.2-ci  maddəsində,  müqavilənin 

standart  şərtlərinə  dair  təfsilatlı  göstərişlər  nə-

zərdə tutulub.  

Almaniya hüququnda əvvələr ayrı bir qanun ha-

lında  tənzimlənən  “ müqavilənin  standart  şərt-

ləri”,  qeyd edilən  normalar nəzərə  alınaraq  son-

ralar Almaniya Mülki Qanununun (BGB) 305-ci 

və  digər  maddələrində  yenidən  tənzimləndi. 

Həmin  maddənin  birinci  bəndində,  ilk növbədə 

“ standart şərtlərin” tərifi verilib. Buna görə, mü-

qavilənin  standart  şərtləri,  hər  hansı  bir  müqa-

vilə  bağlanılarkən,  sonralar  bir  çox müqavilədə 

istifadə  edilməsi  məqsədi  ilə, tərəflərdən  birinin 

tək başına (fərdi qaydada) əvvəlcədən hazırlayıb 

qarşı tərəfə təqdim etdiyi şərtlərdir.  

Həmin bəndin, ikinci cümləsinə görə, hər hansı 

bir şərtin müqavilənin standart şərti ola bilməsi 

üçün,  digər  tərəfə  təqdim  edilmə  formasından 

asılı  olmayaraq,  həmin  şərtin  müqavilənin məz-

mununda  və  ya  əlavəsində  yer verilə  bilən  bir 

şərt olmalıdır, amma həmin şərtin əhatəsi, yazı 

növü və forması mühüm deyildir.  

Bu  norma,  standart  şərtlərin  hamısının  və  ya 

bir  hissəsinin  müqavilənin  məzmununda  və ya 

əlavəsində  müxtəlif  yazı  növləri  ilə  yazılması 

vasitəsi  ilə,  həmin  şərtlərin  imperatif  qanun 

normalarının  əhatə  sahəsi  xaricinə  çıxmasına 

mane olunmaq istənilib.  

Eyni şəkildə, hansı şərtlərin “müqavilənin stan-

dart  şərti”  sayıldığına  dair  siyahı  vermək  əvə-

zinə,  müqavilənin  bütün  şərtlərinin  bu  anlayı-

şın əhatə sahəsinə daxil olduğunu qə bul etmək, 

yəni bütün şərtləri “ standart şərt” olaraq  qəbul 

etmək faydalıdır.  

Normanın  ikinci  bəndindəki  tənzimləmə  ilə, 

müqavilə şərtlərini təqdim edən tərəfin hazırla-

dığı  “ tipik müqavilələr”, müasir  dövrün texno-

logiya imkanlarından da istifadə edilərək, fərqli 

qaydalar  vasitəsi  ilə, həmin  müqavilələr “tipik 

müqavilə” olmaqdan çıxdığı kimi, bu  m üqavi-

lələrin “fərdi müqavilə” olduğunu irəli sürməyə 

də  mane  oldu.  Qısacası,  müqavilənin  məzmu-

nundakı  fərqli  nöqtələr,  maddənin  birinci  bən-

dində nizamlanan tərifə uyğun gəlməsi şərti ilə, 

müqavilə  şərtlərinin  “ standart  şərtlər”  haqqın-

dakı  normalara  tabe  olması  baxımından  mü-

ve  Avrupa  Komisyonu tarafından  Avrupa Par-

lamentosuna  sunulan Avrupa Sözleşme Huku-

kuna yönelik 2003/C 63/01 sayılı Eylem Plânı-

nın  4.2  maddesinde  genel  işlem  koşullarına 

ilişkin ayrıntılı düzenlemeler öngörülmüştür.  

Alman hukukunda  daha  önce  özel  bir  kanunla 

düzenlenmiş  olan  genel  işlem  koşulları,  belir-

tilen hükümler de göz önünde tutularak, Alman 

Medenî  Kanununun  (BGB)  305  ve  devamı 

maddelerinde  genel  hüküm  niteliği  kazandırı-

larak  yeniden  düzenlenmiştir.  Böylece,  söz 

konusu  hükümlerin  uygulama  alanının  sadece 

tüketicilerle sınırlı kalması önlenmiştir. – Mad-

denin  birinci  fıkrasında,  öncelikle  genel  işlem 

koşulları  tanımlanmıştır.  Buna  göre,  genel 

işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken, ileride 

çok  sayıdaki  sözleşmelerde  kullanma  amacıyla 

taraflardan  birinin  tek  başına  önceden  hazır-

layıp  diğer  tarafa  sunduğu  sözleşme  hükümle-

ridir.  

Aynı  fıkranın  ikinci  cümlesinde,  genel  işlem 

koşulu  olma  bakımından,  diğer  tarafa  sunuluş 

biçiminin  önemli  olmadığı,  bu  koşulların  söz-

leşme  metninde  veya  ekinde  yer  alabileceği, 

kapsamının,  yazı  türünün  ve  şeklinin  önem 

taşımadığı açıklanmıştır.  

Bu  düzenleme kapsamında,  genel  işlem  koşul-

larının tamamının  veya  bir  kısmının  sözleşme 

metninde  ya  da  ekinde  değişik  karakterlerle 

yazılmak suretiyle, bunların emredici yasal dü-

zenleme kapsamı dışında bırakılması önlenmek 

istenmiştir.  

Aynı  şekilde,  hangi  konudaki  hükümlerin  ge-

nel  işlem  koşulu  sayılacağı  yönünde  bir  liste 

verme  yerine,  her türden  sözleşme  hükmü,  bu 

tanım  kapsamına  girdiği  takdirde,  genel  işlem  

koşulu olarak kabul edilecektir.  

–  Maddenin  ikinci  fıkrasında  yapılan  düzen-

lemeyle,  sözleşme  koşullarını  dayatma  konu-

munda  olan  tarafın,  hazırladığı  tip  sözleşme-

lerde  çağımızın  teknolojik  imkânlarından  da 

yararlanarak,  farklı yöntemler kullanarak,  bun-

ların  tip  sözleşme  olmaktan  çıktığını  ve  bu 

sözleşmelerin  bireysel  sözleşme olduğunu  ileri 

sürmesi engellenmiştir. Kısacası, sözleşme me-

tinlerindeki farklılıklar,  birinci  fıkradaki  tanım 

kapsamında  olmaları  kaydıyla,  sözleşme  hü-

kümlerinin  genel  işlem  koşulu  hükümlerine 

tâbi  olması  bakımından  önemsiz  sayılmıştır. 

Meselâ,  delil  sözleşmelerine  ilişkin  bir  genel 

işlem  koşulunun  bu  sözleşmenin  asıl  metnine 

alınması,  bu  sözleşmelerin  ekinde  yer  alması 

---