Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

25 

qayda  eyni  zamanda  ədalət xidmətinin  məqsə-

də  uyğun  işləməsinə  də  faydalı  ola  bilər  ki,  bu 

da  problemin  nə  qədər  mürəkkəb  olduğunu 

göstərir.  Bu  baxımdan  ədliyyə təşkilatı  qayda-

ları  mübahisəsiz  ictimai nizama  aiddir.  Burada 

birbaşa  ədalətin təmin  edilməsi  xidmətinin təş-

kilatlanmasından  söhbət  getdiyinə  görə  xüsusi 

şəxslərin bu qaydaları dəyişdirmələri və ya me-

xanizmin  işləyişinə  müdaxilə  etmələri  müm-

kün  deyildir.  Vəzifə  və  səlahiyyət  qaydalarına 

gəldikdə  isə,  vəzifə  qaydalarının  ümumiyyət 

etibarilə  məqsədi,  işlərin  mahiyyət və  əhəmiy-

yətinə  görə  müxtəlif  kateqoriyalı  məhkəmələr 

arasında  bölüşdürülməsidir  və  bu  bölüşdürmə 

ədalət xidmətinin daha yaxşı işləməsi üçün edi-

lir.  Belə  olduğu  halda  vəzifə  qaydaları  ictimai 

nizamla  əlaqədardır.  Bunun  əksinə  səlahiyyət 

qaydalarının  qabarıq  xüsusiyyəti  onların  icti-

mai nizamla əlaqədar olmamasıdır. Çünki vəzi-

fəli  məhkəmələrdən  hansı  yerdə  olanın  ixtilafı 

həll  etməsini tənzimləyən  səlahiyyət  qaydaları 

tərəflərdən  birinin rahatlığı  və  ya mənfəəti  nə-

zərə alınaraq qəbul edilmişdir və bu qayda han-

sı  tərəfin  lehinə  isə  o tərəfin  öz  rahatlığını  və 

mənfəətini  dəyərləndirərək  başqa  bir  yol  seç-

məsi və başqa bir yerdəki məhkəməyə müraciət 

edə  bilməsi  normaldır.  Bütün  bu  deyilənlər 

ümumiyyət etibarilə doğru olmaqla birlikdə hər 

zaman tətbiq edilməsi mümkün deyildir. Çünki 

bəzən  ictimai  nizamla  əlaqədar  səlahiyyət  qay-

daları  da  mövcuddur.  Đddia  qaldırıldıqdan  son-

rakı  mühakimə  prosesinə  dair  qaydaların  isə 

ümumiyyət  etibarilə  ictimai  nizamla  əlaqədar 

olmadığı  irəli  sürülə  bilər.  Çünki  bu  qaydalar 

normal  olaraq  mühakimə  prosesində  tərəfləri 

qorumaq  və mənfəətlərini təminat  altına  almaq 

məqsədi  daşıyır.  Məsələn,  tərəflərdən  biri,  bir 

prosessual aktın etibarsızlığını irəli sürməkdən, 

bu  etibarsızlıq  iddiası  tamamilə  onun  mənfə-

ətini  qorumaq  üçün  nəzərdə  tutulmuşsa,  aşkar 

və ya örtülü şəkildə imtina edə bilər. Fəqət bəzi 

əhəmiyyətli qaydalar var ki, bunlar mühakimə-

nin  əsasını təşkil  edir və  xüsusi  mənfəətlərdən 

üstün  olan  mülahizələrlə  qoyulmuşdur.  Belə 

qaydalar  ictimai  nizamla  əlaqədardır.  Məsələn 

müdafiə  hüququ,  prosesə  tərəflərin  iştirakı  ilə 

baxılması,  məhkəmə proseslərinin  açıq  olması, 

qərarların əsaslandırılması belə mühakimə qay-

dalarındandır.  

Mülki prosessual hüququn mə qsə di: Yuxarı-

da  qeyd  olunanlardan  mülki  prosessual  hüqu-

qun  məqsədinin  subyektiv  hüquqların  təsbit 

edilməsi,  qorunması və həyata keçirilməsindən 

ibarət  olduğu  nəticəsi  çıxarıla  bilər.  Bu  halda, 

mülki  prosessual  hüququn  məqsədinin  həqiqə-

tedir. Bu açıdan bakıldığında adli organizasyon 

kuralları  hiç  tartışmasız  kamu  düzenine  iliş-

kidir.  Burada,  bizatihi  adaletin  dağıtılması  hiz-

metinin  organizasyonu  söz  konusu  olduğu  için  

özel  kişiler  bu  kuralların  ne  yapısını  değiş-

tirebilirler  ne  de  mekanizmasına  ve  işleyişine 

müdahale  edebilirler.  Görev  ve  yetki  kuralla-

rına  gelince;  görev  kurallarının  genel  olarak 

amacı  işlerin, niteliklerine ve  önemlerine  göre 

çeşitli  mahkeme  kategorileri  arasında  dağıtıl-

masıdır  ve  bu  dağıtım  adaletin  daha  iyi  işle-

mesi  için  yapılır.  Şu  halde  görev  kuralları  ka-

mu  düzenine  ilişkindirler.  Buna  mukabil  yetki 

kurallarının belirgin özelliği bunların kamu dü-

zenine  ilişkin  olmamalarıdır.  Çünkü  görevli 

mahkemelerden  coğrafi  olarak  hangisinin  da-

vaya  bakacağını  düzenleyen yetki kuralları ta-

raflardan  birinin ya  da  diğerinin  rahatlığı  veya 

menfaati  dikkate  alınarak  vaz’edilmişlerdir  ve 

bu kural hangi tarafın lehine ise o tarafın kendi 

rahatlığını  veya  menfaatini  değerlendirerek 

başka  bir  çözümü  benimsemesi  ve  başka  bir  

yerin  mahkemesinde  dava  açabilmesi  son  de-

rece  doğaldır.  Bütün  bu  söylenenler  genel  ola-

rak  doğru  olmakla  birlikte  her  zaman  geçerli 

değildir.  Nitekim, kamu  düzeninden  olan yetki 

kuralları da bulunmaktadır. Davanın açılmasın-

dan sonra başlayan yargılamaya ilişkin kurallar 

bakımından  ise,  bunların  genellikle  kamu  dü-

zeninden olmadığı söylenebilir. Nitekim bu ku-

rallar normal  olarak  yargılama  sürecinde taraf-

ları  korumaya  ve  menfaatlerini  garanti  altına 

almaya  yöneliktir.  Öyle  ki, taraflardan  biri,  bir 

usul  işleminin  geçersizliğini  ileri  sürmekten, 

bu  geçersizlik tamamen kendi menfaatini koru-

mak  için  öngörülmüşse,  açıkça  veya  zımnen 

vazgeçebilir.  Fakat  öyle  bazı  önemli  kurallar 

vardır  ki,  bunlar  yargılamanın  temelini  teşkil 

edip  özel  menfaatlere  üstün  gelen  mülahaza-

larla sevkedilmişlerdir; bu kurallar kamu düze-

nine  ilişkindir.  Örneğin,  savunma  hakkı,  vica-

hilik,  duruşmaların aleniyeti, kararların gerek-

çeli  olması  bu  tür kamu  düzenine  ilişkin temel 

yargılama kurallarıdır.  

Me deni  usul  hukukunun  amacı:  Yukarıdaki 

açıklamalardan,  medeni  usul  hukukunun  ama-

cının  sübjektif  hakların  tespiti,  korunması  ve 

gerçekleştirilmesinden  ibaret  olduğu  yolunda  

bir izlenim doğmaktadır. Şu halde, medeni usul 

hukukunun  amacının  gerçekten  böyle  olup  ol-

madığını;  böyle  değilse,  bu  amacın  ne  oldu-

ğunu  incelememiz  gerekmektedir

[5]

.  Bu  incele-

menin  ne  gibi  bir  önemi  olduğu  sorulabilir.  

Buna  verilecek cevap  şudur:  Amacı  bilelim  ki, 

---