Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium 

 

22 

nın  bu  məhkəmədə  necə  qaldırılıb  davam  etdi-

riləcəyi  sualına  cavab  verilməlidir.  Nə  hakim, 

nə  də  tərəflər  məhkəmə  prosesinin  aparılma 

qaydasını  istədikləri  kimi  müəyyənləşdirə  bil-

məzlər; riayət etməli olduqları  xüsusi  qaydalar 

və  üsullar  vardır.  Bu  mövzudakı  qaydalar  (dar 

mənada)  üsul  qaydaları,  prosessual  qaydalar 

adlanır.  Bu  qaydalar  iddiaçının  iddiasını  necə 

irəli sürəcəyini, cavabdehin necə dəvət ediləcə-

yini  və müdafiəsini  necə təşkil  edəcəyini, təh-

qiqatın  necə  aparılacağını,  qərarın  necə  qəbul 

ediləcəyini  və  bu  qərara  qarşı  hansı  üsullarla 

çıxış  edilə  biləcəyini  müəyyənləşdirir.  Əslində 

qəbul  edilmiş  və  qanuni  qüvvəyə  minmiş  bir 

qərarın  icra  edilməsi  də,  yəni  məcburi  icra 

hüququ  da  prosessual  hüquq  tərkibində  sayıla 

bilər  və  xüsusilə  Kontinental  Avropa  hüquqla-

rında belədir. Ancaq Đsveçrə və T ürk hüququn-

da  bu  mövzuda  bir  qədər  fərqlilik  vardır.  Belə 

ki,  bu  hüquq  sistemlərində  məcburi  icra  təkcə 

məhkəmə qərarlarının icrasına aid deyldir. Đcra 

və  Đflas  Qanununun 42-ci  maddəsinə  görə  icra 

hüququ bir məhkəmənin qərarına əsaslanmayan 

tələblərin  də  yerinə  yetirilməsinə  xidmət  edir 

(məhkəmədən  xaric  icra).  Belə  hallarda,  icra 

hüququ  prosessual  hüquqa  bənzər  nəticə  doğu-

rur,  yəni  bir  subyektiv hüququn  həyata  keçiril-

məsinə  xidmət  edir  və  hətta  müəyyən  edilmiş 

müddətdə  etiraz  edilmədikdə  və  müəyyən  hü-

quqi yollara müraciət edilmədikdə, icra hüququ 

əslində  maddi  hüququn  tanımadığı  bir  subyek-

tiv hüququn  yaranmasına  səbəb  ola  bilər.  Ona 

görə  də  Đsveçrə  və T ürkiyə  Hüquq  sistemlərin-

də icra hüququ ancaq  bəzi müddəaları etibarilə 

(məhkəmə qərarlarının icrasına dair müddəalar) 

mülki prosessual hüququn bir hissəsidir. Ancaq 

onun tərkib hissəsi və ya davamı deyil və  müs-

təqil hüquq sahəsidir

[3]

. 

Mülki  prosessual  hüquqda  meydana  gələn 

problemlərin  üçlü  təsnifatla  tədqiq  edilməsinə 

qarşı  bəzi  tənqidlər  də  irəli  sürülmüşdür.  Belə  

ki,  bəzi  müəlliflər  üçlü  təsnifatın  həddindən 

artıq  dərəcədə  sistematik olduğunu,  hər  bir  ka-

teqoriyanın  sanki  digərindən  müstəqil  olduğu 

fikrinin  yaranmasına  səbəb  olduğunu  iddia  

edirlər.  Başqa  bir  qrup  müəllif  isə   mülki  pro-

sessual hüququn meydana çıxardığı problemlə-

rin  belə təsnifatı  ilə    bu  hüquq  sahəsinin  əsasa 

dair  heç  bir  problem  yaratmayan,  formal  qay-

dalardan  ibarət  bir  hüquq  sahəsi  görüntüsü  ya-

ratdığını  və  təsnifatın,  “ iddia-mühakimə  səla-

hiyyəti-mühakimə” şəklində aparılmalı olduğu-

nu qeyd edirlər. Bu tənqidin əsası yoxdur, çün-

ki,  mülki  prosessual  hüquqda  da  mülki  hüquq-

önünde nasıl  açılıp  yürütüleceğini tespit  etmek 

lazımdır.  Nitekim  ne  hakim  ve  ne  de  taraflar 

davanın  cereyanını  istedikleri  gibi  düzenleye-

mezler;  uymaları  gereken özel  kurallar  ve  özel 

formaliteler vardır.  Bu  konuyu  düzenleyen ku-

rallar (dar anlamda) usul kuralları olarak adlan-

dırılabilir. Bu kurallar, davacının davasını nasıl 

açacağını,  davalının  nasıl  çağırılacağını  ve  sa-

vunmasını ne şekilde yapabileceğini, tahkikatın 

ne  şekilde  yürütüleceğini,  kararın nasıl  verile-

ceğini  ve  bu  karara  karşı  nasıl  muhalefet 

edilebileceğini belirler. Aslında verilmiş ve ke-

sinleşmiş bir kararın icra edilmesi de, yani ceb-

ri  icra  hukuku  da  usul  hukuku  içinde  mütalaa 

edilebilir  ve  özellikle  Kıta  Avrupası  hukukla-

rında  durum  böyledir.  Fakat  Đsviçre-T ürk  hu-

kukunda bu noktada bir özellik bulunmaktadır. 

Zira  bu  hukuk  çevrelerinde  cebri  icra hukuku-

nun  konusu  sadece  mahkemelerin  verdiği  ka-

rarların icrası değildir. Đcra ve Đflas Kanununun 

42.maddesine  göre  icra  hukuku  bir  mahkeme 

kararına  dayanmayan  taleplerin  dahi  yerine 

getirilmesine  hizmet  edebilmektedir  (ilamsız 

icra).  Bu  gibi  durumlarda,  icra  hukuku  usul 

hukukundaki benzer sonuçlar doğurur, yani bir 

sübjektif  hakkın  gerçekleşmesine  hizmet  eder 

ve  hatta  belli  süreler  itirazsız  geçirildiği  ve  

belli  hukuki  çareler  kullanılmadığı  takdirde, 

icra hukuku aslında maddi hukukun tanımadığı 

sübjektif  bir  hakkın  doğmasına  dahi  neden 

olabilir.  Onun  içindir  ki,  Đsviçre-T ürk  hukuk 

çevresinde  icra  hukuku  sadece  belli  bazı  hü-

kümleri  itibarıyla  (ilamlı  icraya  ilişkin  hüküm-

ler)  medeni  usul  hukukunun  bir  kısmıdır 

(ilamlı  icra),  ama  onun  bir  parçası  ya  da  de-

vamı olmadığı gibi ondan bağımsızdır

[3]

. 

Medeni  usul  hukukunda  ortaya  çıkabilecek 

problemlerin  bu  şekilde  üçlü  bir  ayırıma  tabi 

tutulmasına  karşı  bazı  eleştiriler  yapılmıştır. 

Nitekim  bazı  yazarlar  bu  üçlü  ayırımı  fazla 

sistematik  bulmakta, her  bir  kategorinin  adeta 

diğerinden  bağımsız  olduğu  sonucunun  doğ-

masına  yol  açtığını  ileri  sürmektedirler.  Diğer 

bazı  yazarlar  ise  medeni  usul  hukukunun  or-

taya çıkardığı problemlerin bu şekilde bir ayırı-

ma tabi  tutulmasıyla  bu  hukuk  branşının  esasa 

ilişkin  hiçbir  problem  yaratmayan  bir  forma-

liteler  hukuku  olduğu  izleniminin  doğmasına 

yol  açıldığını  ve  ayırımın “ dava-yargı  yetkisi-

yargılama” şeklinde yapılması gerektiğini ifade 

etmektedirler. Bu eleştiri yerinde değildir, çün-

kü medeni usul hukukunda da, medeni hukukta 

ya  da  ticaret  hukukunda  olduğu  gibi,  esa sa  

ilişkin  problemler  mevcuttur.  Örneğin  dava 

---